تدریس یك فعالیت هدفدار است. هر فعالیت هدفداری برای اینكه به نتیجه و هدف خود برسد نیازمند برنامهریزی است.
امّا برنامهریزی بطور دقیق چیست؟ و چگونه انجام میپذیرد؟ نظر شما چیست؟ آیا قبول دارید بسیاری از مشكلات ما به واسطه ندانستن پاسخ این سوالات بهوجود آمده است ؟!
فرض كنید با دوست خود صحبت میكنید. او مشكلات معنوی خود را برای شما بیان میكند و از شما راه چاره میخواهد. شما به او میگویید:
اگر یك برنامه ریزی درست برای ورود و خروج افكار خود داشته باشی میتوانی خدا را احساس كنی و او را درون خود بیابی.
دوست شما مشتاقانه و امیدوارانه سؤال میكند : چكار كنم؟ چگونه برنامهریزی كنم؟ چه پاسخی به او میدهید؟ یك دستورالعمل برای برنامهریزی به او بدهید.
برنامهریزی چیست؟
برنامهریزی، تعیین مرحله به مرحله چگونگی حركت از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب (هدف) است.
مطالبی را كه در یادداشتهای گذشته، ضمن مباحث معرفت شناسی< لایههای فهم و ادراك < لایه تفكّر كاربردی و تفكّر تحلیلی ارائه شد، بهیاد دارید؟ (دو بحثِ الگوریتمسازی و مدلسازی)
این دو مبحث، برای كسب موفقیت در هرگونه فعالیتی بسیار مهم هستند. مروری بر آنها داشته باشیم: (این مرور بسیار مهم و تاثیرگذار است دقّت فرمایید.)
- به شکل زیر دقت کنید. فعل و انفعالاتی كه در ذهن برای برداشتن گوشی تلفن صورت میگرفت. تمام مراحل از نقطه شروع تا نقطه پایان آمده است.
تعریف الگوریتم:
روند حل مسأله (تشخیص نیاز + تشخیص قوانین و امكانات موجود + ایجاد ارتباط بین امكانات و نیازها) كه بهصورت مرحله به مرحله به انجام شود الگوریتم نامیده میشود.
الگوریتم مجموعه دستورالعملهایی است كه اجرای آنها با ترتیب تعیین شده و مرحله به مرحله، منجر به انجام یك كار میشود. ویژگیهای الگوریتم كه سبب ایجاد چنین اثری میشوند عبارتند از:
1. تعداد دستورالعملها مشخص باشد.
2. ابتدا وانتهای دستورالعملها برای انجام دهنده تعریف شده باشد.
3. در فهم و اجرای دستورالعملها تنها یك حالت ممكن باشد و برداشتهای متعدد نشود.
4. هریك از دستورالعملها خود به تنهایی قابل فهم و اجرا باشد.
5. ترتیب دستورالعملها ما را به یك هدف مشخص برساند.
تعیین دقیق جزئیات و ترتیب مراحل و نحوه به پایان رسیدن فعالیتها مشخصههای یك فعالیت الگوریتمیهستند. الگوریتمها در حقیقت برقراركننده ارتباط بین نیازهای ما و حقایق زندگی هستند.
برنامهریزی
طراحی یك الگوریتم برای رسیدن به یك هدف مشخص است.
2. تصویر زیر را مشاهده کنید:
یك شبکه، مجموعهای از عناصر است كه با یكدیگر ارتباط برقرار میكنند و برای تحقق یك هدف واحد در تلاشاند. در هر سیستم، تغییر یك جزء بر دیگر اجزاء و بر كل تأثیر دارد و هیچ یك از عناصر، اثر مستقل و جدا از مجموعه ندارند.
الگوی کلی یک تفکر کاربردی
این الگو (الگوی كلّی تفكّر سیستمی) دارای دو مرحله است :
الف – تجزیه (شناخت مشكل و امكانات موجود) طرح ریزی عناصر شبکه
ب – تركیب (برقراری ارتباط لازم بین عناصر انتخاب شده) تركیب و طراحی شبکه
تفسیر این الگو و تبیین مراحل یك تفكّر شبكهای به این شرح است:
الف – طرح ریزی عناصر سیستم
دارای سه مرحله زیر است:
1. تعریف وضعیت موجود : (تعریف نیاز)
أ- چه نیازی سبب شده است كه فكر به كار افتد و درصدد چاره برآید؟
ب- آیا این نیاز یك نیاز بسیط است یا اینكه خود از چند عنصر تشكیل شده است؟
ج- این نیاز چقدر مهم است؟ (ضریب اهمیت نیاز )
د- اگر مشكل حل نشود و نیاز برطرف نشود، چه تبعاتی خواهد داشت؟
ه- آیا این نیاز یك نیاز واقعی است یا یك نیاز كاذب و ساختگی است؟
و- تعیین نیازهای سلبی (آنچه نمیخواهیم و نیاز داریم كه نشود كدامند؟)
2. تعریف اهداف (تعریف وضعیت مطلوب )
أ- تعیین هدف كلّی و اساسی و ضریب اهمیت آن (اگر حاصل نشود چه تبعاتی دارد؟ )
ب- تعیین اهداف میانی (اهدافی كه بین وضعیت موجود و مطلوب قرار دارند و برای رسیدن به هدف نهایی زمینه سازی میكنند )
ج- تعیین زمینه اولیه (شرایط اولیه برای شروع حركت به سوی اهداف فوق )
د- تعیین اجزاء درونی اهداف (تعریف متغیرهای درونی)
ه- تعیین كمیت و كیفیت عناصر فوق (از هر كدام چقدر و با چه كیفیتی؟ یعنی عناصر فوق بهصورت قابل اندازهگیری تعریف شوند.)
و- تعیین ضریب اهمیت هر یك از عناصر فوق
ز- تفكیك بین حداقل لازم (مقداری از هدف كه به هیچ وجه قابل صرف نظر نیست و باید حاصل شود) و حداكثر مطلوب
ح- تعیین اهداف منفی (آنچه نمیخواهیم و نباید بشود.)
دقت شود كه اهداف بر اساس نیازها تعیین میشوند.
3. تعریف ارتباطات
( تعریف عناصر مرتبط با وضعیت موجود و اهداف مطلوب )
تعریف متغیرهای بیرونی + ارتباط آنها با متغیرهای درونی
چه چیزهایی با وضعیت موجود ارتباط دارند؟
أ- چه چیزهایی سبب پیدایش نیاز و مشكل شدهاند؟ ضریب تأثیر هر كدام در پدید آمدن مشكل چقدر است؟
(تشخیص سرچشمهها)
ب- چه مسائلی در اثر این مشكل به وجود آمدهاند؟ (این مشكل، چه آثاری را ایجاد كرده است؟ بر چه نقاطی تأثیر گذاشته است؟)
(تشخیص آثار و نتایج)
ج- چه عناصری میتوانند مفید باشند؟ ضریب مفید بودن هریك چقدر است؟
(تشخیص امكانات)
د- چه عناصری میتوانند مضر باشند و برای رسیدن به اهداف مانع ایجاد كنند؟ ضریب مانعیت هر یك چقدر است؟
(تشخیص موانع )
ه- بررسی فعل و انفعال هریك از متغیرها با یكدیگر (کلیه ارتباطات محتملِ عناصر درونی با هم، عناصر بیرونی با هم، عناصر درونی و بیرونی نسبت به یكدیگر فهرست شود. و كمیت و كیفیت اثرگذاری آنها بر یكدیگر مشخص شود.)
(تشخیص ارتباطات)
ط- قوانین خلقت كه سرمنشاء تك تك این ارتباطات هستند مشخص شده، فعل و انفعال این قوانین با یكدیگر تعریف شود. (دقت كنید.)
(تشخیص معادلات و قوانین حاكم بر ارتباطات)
ی- چه تغییراتی در این ارتباطات میتوان ایجاد كرد؟ (بهبود امكانات)
ك- چه ارتباطات جدیدی را میتوان ایجاد كرد؟ (توسعه امكانات)
ل- تغییر عناصر و ارتباط آنها یا ایجاد عناصر و ارتباطات جدید چه آثار مثبت و منفی میتواند داشته باشد؟ (بررسی هزینه تغییر) این سه مرحله، طرح ریزی عناصر یك سیستم هستند.
ب _ تركیب و طراحی سیستم
این قسمت دارای دو مرحله است:
1. تعیین تمام احتمالات ممكن برای حل مشكل (مدل سازی اولیه )
( چه نوع عناصری با چه نوع ارتباطی میتوانند وضعیت موجود را به وضعیت مطلوب برسانند؟ )
أ- تعیین حداقل عناصر و ارتباطات لازم كه نمیتوان از آنها صرف نظر كرد. (شاخص پایه )
ب- تعیین عناصر و ارتباطاتی كه باید حذف شوند. (موانع )
ج- پاسخ به سوالات زیر:
چه چیزی، توسط چه كسی، تحت چه شرایطی، در چه مكان و زمانی و چگونه باید انجام شود تا نیاز برطرف شود و هدف حاصل شود؟
2. مدل سازی (تعیین تركیب عناصر و نوع ارتباط آنها برای رسیدن به مطلوب )
أ- بررسی هزینه هریك از راه حلها
ب- رعایت اصل بیشترین تأثیر بوسیله كمترین هزینه و زحمت
ج- انتخاب بهترین راه حل و راه حلهای جایگزین احتمالی
د- تدوین الگوی اجراء و اقدام بهصورت زیر:
1. تعیین نقطه شروع
2. زمینه لازم برای شروع
3. محرك لازم برای شروع
4. انجام دهنده كار و شرایط آن
5. كیفیت و كمیت كاری كه باید انجام شود .
6. مراحل كار
7. نتایجی كه در هر مرحله باید بهدست آید.
8. نقاط توقف و شرایط آن
9. محرك مجدد
10. شرایط اتمام كار
11. نقطه پایان
12. بازنگری و ارزیابی
13. اصلاح نقاط ضعف، تقویت نقاط قوت
14. ایجاد زمینه لازم برای انجام حرکتهای جدید
روش تفكّر شبكهای (سیستمی) را میتوان در چند دستور العمل زیر خلاصه كرد:
1. مشكل و نیاز را پیدا كن.
2. هدف خود را مشخص و اهمیت آن را تعیین كن.
3. هر چیزی كه احتمال دارد با این هدف ارتباط داشته باشد شناسایی كن.
4. كمیت و كیفیت ارتباطات فوق را مشخص كن.
5. مجموعه ارتباطات را با هم ارزیابی كن.
6. بهترین راه را برای ارتباط بین امكانات و نیازها انتخاب كن.
7. راه حل را اجراء كن.
8. نتایج را ارزیابی كن.
9. نقاط ضعف را برطرف نما و دوباره آنرا اجراء كن.
ارائه فشرده این دو قسمت (الگوریتم و تفكّر شبكهای) ضروری بود.
حال تعریف برنامهریزی را دوباره ببینیم:
برنامهریزی، تعیین مرحله به مرحله چگونگی حركت از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب (هدف) است.
به نظر شما آیا رابطه بین الگوریتمسازی، تفكّر شبكهای و برنامه ریزی نیاز به توضیح دارد؟!
برنامهریزی دقیقا یك تفكّر شبكهای و یك حركت برای مدلسازی است كه با استفاده از الگوریتمها، مرحله به مرحله چگونگی حركت از وضعیت موجود به سوی وضعیت مطلوب را تشریح میكند و تمام احتمالات ممكن را پیش بینی مینماید و كنترلهای لازم را تعبیه میكند.
در یادداشت بعدی، الگوی کلی تدریس را بیان خواهیم کرد.
