با پیروزی انقلاب اسلامی، انتظارات از علوم اسلامی گسترش یافت. این انتظار پدید آمد که علوم اسلامی بتواند پاسخگوی نیازهای مطرح شده در راستای تحقق حکومت و جامعه اسلامی باشد. اما به نظر میرسد با وجود گسترش سریع دامنه نیازها، علوم اسلامی از رشد و توسعه درخور نسبت به نیازهای نظام و جامعه اسلامی و دنیای معاصر برخوردار نبوده است. برای قضاوت صحیح در این خصوص، لازم است درک روشنی از نیازهای فراروی علوم اسلامی در دهههای اخیر و چگونگی ارتباط علوم اسلامی با این نیازها پدید آید. متن ذیل خلاصه ارائه پژوهش دکتر محمد سهیلی پیرامون شناسایی نیازهای مرتبط با علوم اسلامی در اولین هماندیشی راهبران علوم اسلامی است. برای اطلاع بیشتر از این رویداد میتوانید این پست را مطالعه نمایید.
اهداف پژوهش
اهداف تحقیق در این زمینه به شرح زیر است:
۱. ترسیم شبکه نیازهای فراروی علوم اسلامی در عصر حاضر
۲. تعیین نقاط تماس علوم اسلامی با نیازهای فراروی علوم اسلامی
۳. کاستن از فاصله واکنش و پاسخ علوم اسلامی به نیازهای نوپدید و افزایش توان علوم اسلامی در پاسخ به نیازهای مورد تقاضای آینده
پرسش پژوهش
پرسش اصلی تحقیق این است: علوم اسلامی در عصر حاضر، چه نیازهایی فرارو دارند؟
روش پژوهش
روش کلی پژوهش شناسایی نیازهای مرتبط با علوم اسلامی، تحلیل محتوای کیفی اسناد است. در تحلیل محتوای کیفی، با رویکرد تحلیل مضمون تلاش بر این است تا با کدگذاری، مقولات محتوایی موجود در پیام باز، محوری و زمینهای، شبکههای ارتباطی شناسایی و استخراج شود.
دکتر سهیلی در این پژوهش از مجموع انواع منابع اطلاعاتی زیر بهره برده است:
۱. تحقیق میدانی با جامعه نخبگانی: مانند گزارش چالش اصلی کشور
۲. تحقیق میدانی با جامعه مردمی: مانند پیمایش وضعیت و نگرش و مسائل جوانان ایران
۳. کارویژه های مطالعه و تحلیل مسائل فرهنگی اجتماعی: مانند گزارش وضعیت اجتماعی کشور
۴. تحقیق اسنادی: مانند تحلیل محتوای اسناد ملی، پیمایش های ملی و سیاست ها
مستندات پژوهش
مستندات مورد استفاده در این پژوهش عبارتند از:
۱. اسناد ملی: مصوب مراجع رسمی بالادست کشور
۲. پیمایشهای ملی: ناظر به نخبگان و مردم در راستای تبیین نیازها
۳. پژوهشها و طرحهای مطالعاتی و پروژهها: مرتبط با مسائل کشور اعم از ملی و بینالمللی
۴. سیاستهای کلان و برنامههای کشور: ناظر به شبکههای نیاز و تهدیدها و مسائل کشور
مراحل پژوهش
۱. فرایند کدگذاری
فرایند کدگذاری در این پژوهش شامل مراحل زیر است:
مرحله1- برنامهریزی، شامل تعیین پرسشهای راهنما و شکلدهندۀ موضوع تحقیق.
مرحله2- ایجاد فضای کاری و فرآیند سنجش دادهها
مرحله 3 – تجزیه و تحلیل موضوعی: تجزیه و تحلیل دادهها- تحلیل مضمون هریک از موارد
مرحله 4- تدوین، تحلیل و نتایج نهایی: استفاده از آمار توصیفی و ابزارهای تصویری
۲. تحلیل نیازهای مورد نظر
تحلیل نیازها بر اساس تطبیق و دستیابی به اهداف زیر صورت میگیرد و چارچوب کلان تحلیل نیازها عبارت است از:
۱. تطبیق با اقتضائات زیستی بشر
نیازهای عمومی مورد تقاضا بر اساس اقتضائات زیستی جهان اسلام
- این دسته از نیازها بر تأمین و تضمین شرایط مادی جامعه برای دستیابی به انطباق با محیط تأکید دارد.
- تربیت انسان، بهداشت و سلامت، و محیط زیست به عنوان مصادیق اصلی در این خصوص محسوب میشوند.
- هدف اصلی، جلوگیری از بروز تغییرات نامتناسب با اقتضائات زیستی انسان و تلاش برای حفظ محیط زیستی متناسب با زندگی او است.
- در حوزه تربیت انسان، تلاش بر افزایش توانایی انسان برای مواجهه و تطبیق با محیط زندگی طبیعی و اجتماعی است.
نمودار زیر یک نمونه از اقتضائات زیستی بشری است.
۲. دستیابی به هدف
هدف اصلی در این زمینه، تحقق آرمانهای علمیه و مقولاتی از قبیل آموزش عالی و حوزه صورت میپذیرد. نظام تعلیم و تربیت رسمی، نظام ارتباطات و رسانه، کیفیت و سبک زندگی و جامعه ایرانی از سرفصل های اصلی آن، محسوب می شوند.
- این امر از طریق بسیج منابع اجتماعی به منظور حصول اهداف در زمینههای مختلف صورت میپذیرد.
- نظام تعلیم و تربیت رسمی، نظام آموزش عالی و حوزههای علمیه، ارتباطات و رسانه، کیفیت و سبک زندگی و جامعه ایرانی از سرفصلهای اصلی آن محسوب میشوند.
- رویکردهای اجتماعی در راستای اهداف و آرمانهای اجتماعی در این زمینه شکل میگیرد و کیفیت و چگونگی این رویکردها مشخص میشود.
۳. یکپارچگی
نیازهای مورد تقاضا برای هندسه اسلامی اداره کشور که در حکومت و دولت عینیت مییابد.
- این دسته از نیازها بر تنظیم روابط متقابل اجزاء نظام و ایفای نقش کلیدی در حفظ مقررات و انسجام (یکپارچگی) تأکید دارد.
- هماهنگی درونی اجزاء نظام، کنترل اجتماعی و برخورد با انحرافات در سرفصلهای مختلف مالی، اقتصادی، فرهنگی، اجتماعی و قانونگذاری نمود مییابد.
- هدف اصلی، ایجاد هماهنگی درونی اجزا نظام و کنترل اجتماعی و برخورد با انحرافات است.
۴. نگه داشت الگو
نیازهای مورد تقاضا برای استمرار و توسعه تمدن دینی که در تمدن نوین ایرانی اسلامی عینیت مییابد.
- این نیاز بر یافتن و بازسازی الگوهایی که تجسم تمدن دینی هستند تمرکز دارد.
- نظام فرهنگی، محور شکلگیری الگوهای تمدنی محسوب میشود.
- هنر و فرهنگ عمومی، اهداف فرهنگی و نظام فرهنگی کارآمد و مرجعیت علمی، سرفصلهای اصلی این حوزه را تشکیل میدهند.
۳. تحلیل نتایج
برای مطالعه برخی از نتایج و تحلیل آن که توسط ایشان ارائه شده است به مقاله «شناسایی نیازهای مرتبط با علوم اسلامی (۲)» مراجعه نمایید.
جمعبندی و نتیجهگیری
دکتر سهیلی در این پژوهش تلاش کرده است تا با روشی علمی و نظاممند به شناسایی نیازهای مرتبط با علوم اسلامی و اولویتبندی آنها اقدام کند. ایشان با استفاده از تحلیل اسناد و مصاحبه با نخبگان، به درک عمیقتری از چالشها و فرصتهای پیش روی علوم اسلامی دست یافته است.
۱. لزوم بازتعریف رشتهها و مسائل علوم اسلامی.
۲. توجه به رویکرد فرارشتهای در پاسخگویی به نیازها.
۳. ایجاد فناوری فرهنگی برای کاربردیسازی علوم اسلامی.
دکتر سهیلی تأکید میکند که مواجهه فعال و نظاممند با نیازها، میتواند منجر به تجدید حیات علوم اسلامی و توسعه تمدن نوین اسلامی شود.
