مقدمه
در میان روشهای تفسیر قرآن کریم، تفسیر روایی جایگاهی ویژه و بنیادین دارد؛ روشی که بر نقل مستقیم احادیث و اقوال معصومان و صحابه در توضیح آیات الهی استوار است و از قدیمترین شیوههای فهم قرآن به شمار میآید. بر اساس آموزههای قرآنی و حدیثی، پیامبر اکرم(ص) مأمور تبیین قرآن بود و در مکتب اهلبیت(ع)، امامان معصوم(ع) نیز استمراردهندگان این مأموریت شمرده شدند. از اینرو، تفسیر روایی در میان شیعه و اهل سنت بهمنزلهی منبعی اصیل برای فهم مراد الهی تلقی گردیده است.
در این محتوا، چهار اثر برجسته و مرجع با رویکرد صرفاً روایی مورد بررسی قرار میگیرند که شامل آثاری از هر دو مکتب اهل سنت و شیعه امامیه هستند. روش مشترک این تفاسیر، تمرکز بر گردآوری روایات و پرهیز نسبی یا مطلق از اجتهاد شخصی، تحلیل عقلی یا بررسیهای بلاغی است.
در این محتوا، چهار اثر برجسته و مرجع با رویکرد صرفاً روایی مورد بررسی قرار میگیرند که شامل آثاری از هر دو مکتب اهل سنت و شیعه امامیه هستند. روش مشترک این تفاسیر، تمرکز بر گردآوری روایات و پرهیز نسبی یا مطلق از اجتهاد شخصی، تحلیل عقلی یا بررسیهای بلاغی است.
امتیازات تفسیر روایی نسبت به دیگر رویکردها
به باور مفسران مسلمان، پیامبر اسلام، علاوه بر ابلاغ وحی، وظیفه تفسیر، تبیین و توضیح کلام خدا را نیز بر عهده داشته است. اینان، این باور خود را متکی به آیه ۴۴ و ۶۴سوره نحل دانستهاند. بر این اساس، مفسران شیعه و سنی معتقدند که سخنان یا احادیث تفسیری منسوب به پیامبر(ص)، در صورت اثبات صحت آنها، یکی از بهترین و استوارترین گونههای تفسیر است. شیعیان، با استناد به حدیث ثقلین، روایات امامان شیعه را نیز از منابع تفسیر روایی دانستهاند.
1. تفسیر قمی
آشنایی با مفسّر
علی بن ابراهیم بن هاشم قمی، راوی و مفسر امامی، از راویان بزرگ و ثقه شیعه در قرن سوم و چهارم ه.ق بود که تا سال ۳۰۷ ه.ق زنده بود. او در دوران امام هادی (ع) و امام حسن عسکری (ع) و غیبت صغری میزیسته است، هرچند روایت مستقیمی از آنان گزارش نشده است. علی بن ابراهیم از مشایخ و اساتید کلینی و علی بن بابویه قمی بود. وی در قم مدفون است و نجاشی او را شخصیتی مورد اطمینان، با ایمانی ثابت و دارای عقیده صحیح معرفی کرده است.
مذهب علی بن ابراهیم، شیعه امامی است. رجالشناسان او را ثقه دانستهاند و نجاشی بر ایمان ثابت و استوار و مذهب صحیح او تأکید کرده است. او در قم که مرکز محدثان امامیه بود، زندگی میکرد و در آنجا به تحصیل و نقل حدیث پرداخت.
شهرت وی بیشتر در نقل روایات و آثار حدیثی است و مشهورترین اثر او تفسیر قمی است. روش اصلی تفسیر او، شیوه روایی است؛ به این معنا که روایات تفسیری اهل بیت (ع) را گرد آورده و در معنای آیات دست به اجتهاد نزده است. گرایش فکری وی تأویلی است؛ بهطوری که بسیاری از آیات به فضائل اهل بیت (ع) یا رذائل دشمنانشان تفسیر شدهاند و این تفسیر در شمار تفاسیر تأویلی به حساب میآید. همچنین وی از آیات برای دفاع از مکتب امامت و ولایت و رد مذاهب غیراسلامی و فرق اسلامی (مانند معتزله و قدریه) بهره میگرفت.
علی بن ابراهیم کتابها و آثار متعددی تألیف کرده که تعداد آنها بیش از پانزده جلد گفته شده است. مشهورترین اثر او، تفسیر قمی است که بهطور کامل به دست ما رسیده است. دیگر آثار مهم او شامل: کتاب الناسخ والمنسوخ، کتاب قرب الاسناد، کتاب الشرائع، کتاب الحیض، کتاب التوحید والشرک، کتاب المغازی و کتاب فضائل امیرالمؤمنین علیهالسلام هستند.
آشنایی با تفسیر
تفسیر قمی، تفسیری کهن و روائی است که به علی بن ابراهیم قمی محدث و فقیه ثقه شیعه، متوفای ۳۰۷ ه.ق منسوب است. به دلیل نقل روایات زیاد با واسطههای کم از امام محمد باقر (ع) و امام جعفر صادق (ع)، این کتاب را «تفسیر الصادقین» نیز نامیدهاند. تفسیر قمی از تفاسیر کهن و روایی شیعه به عنوان پایه و اساس بسیاری از تفاسیر شیعه شناخته میشود.
روش کلی مؤلف، نقل احادیث تفسیری از ائمه معصومین (ع) است. این تفسیر از سوره حمد آغاز شده و به سوره ناس پایان مییابد. گرایش تأویلی در این کتاب بسیار زیاد است؛ بهگونهای که از آیات برای دفاع از مکتب امامت و ولایت و رد مذاهب غیراسلامی (مانند زنادقه) و فرق اسلامی (مانند معتزله و قدریه) بهره گرفته شده است.
هرچند نجاشی و شیخ طوسی وجود تفسیر قمی را تأیید کردهاند، اما شواهد متعددی (نظیر تلفیق با روایات ابوالجارود و تفسیر علی بن حاتم) نشان میدهد که تمامی تفسیر موجود منتسب به علی بن ابراهیم نیست. جامعترین نظر این است که نه میتوان همه روات آن را ثقه دانست و نه همه روایات آن را معتبر. معتبرترین چاپ حروفی این تفسیر با تصحیح سید طیب جزایری در سال ۱۳۸۶ ق در نجف منتشر شده است.
دسترسی به نسخه دیجیتال: نورلایب / کتابخانه مدرسه فقاهت
|
نقاط قوت
|
نقاط ضعف
|
|
«توثیق عام» راویان کتاب توسط برخی
|
تردید نسبت این تفسیر در صحت انتساب به نویسنده |
|
شامل روایات زیادی با واسطههای کم از امام باقر و صادق (علیهالسلام)
|
|
|
دفاع قوی از امامت و رد فرقههای باطل
|
2. تفسیر البرهان فی تفسیر القرآن
آشنایی با مفسّر
سید هاشم بن سلیمان بحرانی، مشهور به علامه بحرانی، فقیه، محدث و مفسر بزرگ شیعه از نوادگان موسی کاظم (ع) بود. وی اهل روستای توبلی در بحرین بود که در قرن یازدهم و اوایل قرن دوازدهم قمری زندگی میکرد. علامه بحرانی پس از تحصیل در نجف، به مقام مرجعیت و رهبری دینی و علمی مردم بحرین رسید و سرانجام در سال ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ قمری در همان دیار درگذشت. مفسر البرهان صراحتاً از علمای اخباری شیعه محسوب میشود. این گرایش، زیربنای اصلی نگارش تفسیری او را تشکیل میدهد و او در مقطعی از زندگی، تحقیق در فقه را کنار گذاشت تا تمرکز ویژهای بر تدوین آثار و احادیث اهلبیت (ع) داشته باشد.
روش علامه بحرانی در تفسیر، روش صرفاً روایی یا مأثور است. وی آیات را تنها با روایات وارده از ائمه (ع) شرح میدهد و قویاً از تحلیل، ارزیابی، و اجتهاد شخصی پرهیز میکند. او روایات خود را از کتب معتبر امامیه انتخاب کرده و در مواردی نادر نیز روایات اهل سنت را که موافق فضائل اهلبیت (ع) باشند، نقل میکند. گرایش فکری بحرانی مبتنی بر این مبنای کلامی است که تنها اهلبیت (ع) شایسته تفسیر قرآن هستند. او شدیداً عدم صلاحیت عقول بشری در تفسیر را باور دارد و تفسیر مبتنی بر عقل، علوم بلاغی، یا آرای شخصی را تفسیر به رأی ممنوع و موجب گمراهی میداند؛ لذا تفسیرش خالی از بررسیهای اجتماعی و تحلیلی عقلی است.
از سید هاشم بحرانی بیش از ۵۰ اثر در حوزههای مختلف علوم اسلامی برجای مانده است. مهمترین اثر تفسیری او، البرهان فی تفسیر القرآن است. از دیگر آثار مهم او میتوان به مدینة المعاجز الائمة الاثنیعشر، حلیة الأبرار فی أحوال محمد و آله الأطهار، غایة المرام و حجة الخصام فی تعیین الامام، و آثار رجالی مانند تنبيهات الاريب في رجال التهذيب اشاره کرد.
آشنایی با تفسیر
البرهان یکی از مهمترین تفاسیر روایی شیعه به زبان عربی است. انگیزه اصلی تألیف، ارائه منبعی برای فهم تفاسیر اهلبیت (ع) از آیات و اسرار پنهان قرآن بود؛ زیرا وی معتقد بود که عقول بشری از درک ظواهر و بواطن قرآن عاجزند و رجوع به غیر معصوم، تفسیر به رأی ممنوع محسوب میشود .
این تفسیر صرفاً بر گردآوری روایات تفسیری وارده از اهلبیت(ع) تمرکز دارد و فاقد تحلیل، ارزیابی، و اجتهاد درباره معانی آیات است؛ که آن را از تفاسیر اجتهادی مانند التبیان متمایز میسازد شیوه نگارش البرهان به صورت ترتیبی است. مؤلف در هر سوره، ابتدا به محل نزول، فضیلت سوره و تعداد آیات اشاره میکند. سپس آیاتی را که دارای روایت تفسیری هستند، آورده. و روایات مربوط به آن آیه را بدون هیچگونه توضیح یا تحلیل شخصی نقل میکند. این کتاب با مقدمه مفصل با ۱۶باب آغاز میشود و در خاتمه کتاب پنج باب درباره متشابهات، فضل قرآن، و وجوب تسلیم در برابر اهلبیت (ع) قرار دارد.
تفسیر البرهان یک مجموعه روایی کمنظیر و ارزشمند است که بهعنوان گام نخست در کار تفسیری بسیار مفید واقع شده است. برای افراد غیر متخصص در علم رجال و شناخت روایات، استناد به این مجموعه برای دستیابی به نظر قطعی ائمه (ع) بسیار مشکل است.
دسترسی به نسخه دیجیتال: نورلایب / کتابخانه مدرسه فقاهت
|
نقاط قوت |
نقاط ضعف |
| تلاش علمی فراوان در جمعآوری روایات تفسیری اهلبیت (ع) | عدم تنقیح و تصفیه روایات از حیث دربرداشتن بخشی از روایات ضعیفه |
| تبدیل شدن به یکی از نگریستنیترین تفسیرنامههای روایی شیعه | نقل از مصادر متهم به وضع و ضعف |
| استفاده از کتب معتبر امامیه و در مواردی نقل روایات اهل سنت که موافق اهلبیت (ع) | عدم اظهار نظر، جرح، تعدیل یا تأویل روایات مخالف با عقل یا نقل صریح |
| شامل فضائل ائمه، آیات نازله در شأن ایشان |
3. تفسیر الدر المنثور
آشنایی با مفسّر
مفسر مورد نظر، حافظ جلالالدین عبدالرحمن بن ابیبکر سیوطی شافعی (۸۴۹ تا ۹۱۱ق)، یک دانشمند پرتألیف مصری و از عالمان برجسته اهل تسنن در قرون نهم و دهم هجری بود. او در علوم متعددی چون فقه، حدیث، تفسیر، ادب و تاریخ تبحر داشت. از مهمترین آثار او میتوان به تفسیر بزرگ «الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور» و شاهکار او در علوم قرآنی، «الإتقان فی علوم القرآن»، اشاره کرد. سیوطی در فقه، پیرو مذهب شافعی بود. او با وجود ادعای اجتهاد مطلق در فقه، تصریح کرد که هیچگاه از دایره مذهب شافعی خارج نشده است. همچنین، او در طریقت پیرو شاذلیه بود و در زمینه علمی، خود را در حدیث و زبان عربی صاحب اجتهاد مطلق میدانست.
روش تفسیری سیوطی در الدر المنثور، کاملاً مبتنی بر تفسیر روایی (مأثور) است. هدف او، جمعآوری اغلب روایات تفسیری اهل سنت ذیل آیات بود و معتقد بود تفسیر باید تنها در محدوده اخبار صورت گیرد. او روایات را بدون دیدگاه یا گرایش خاصی، صرفاً نقل کرده و به همین دلیل، صحت و سقم اسناد را مورد توجه قرار نداده است؛ این روش سبب شده که روایات نامقبول و اسرائیلیات نیز در اثر او مشاهده شود.
سیوطی با بیش از ششصد تألیف، از پرتألیفترین عالمان مسلمان محسوب میشود و آثارش گسترهای از علوم دینی و ادبی را در بر میگیرد. مهمترین آثار او عبارتند از: «الدر المنثور» و «الإتقان فی علوم القرآن» (مشهورترین اثرش در علوم قرآنی). در حوزه حدیث، «الجامع الكبير» یا «جمع الجوامع» که بزرگترین مجموعه حدیثی اهل سنت است، را تألیف کرد. از دیگر آثار مشهور او میتوان به «الأشباه و النظائر الفقهية» (در فقه شافعی) و کتاب تاریخی «تاریخ الخلفاء» اشاره کرد.
آشنایی با تفسیر
«الدر المنثور» اثر جلالالدین عبدالرحمن سیوطی تفسیری روایی از اهل سنت است که در قرن دهم هجری تألیف شد. این اثر صرفاً به نقل روایات ذیل آیات میپردازد و عدم اظهار نظر مفسر درباره قوت یا ضعف احادیث، نشاندهنده تأیید ضمنی آنهاست؛ اگرچه گاهی اسرائیلیات و روایات نامقبول نیز در آن دیده میشود. این کتاب در شش یا هشت جلد تنظیم شده است. و در حاشیه این تفسیر، تفسیر تنویر المقباس نیز میباشد.
این کتاب از نظر جامعیت روایات تفسیری اهل تسنن، کمنظیر یا بینظیر بوده و از جامعترین منابع تفسیر اثری در میان این مکتب به شمار میرود. الدر المنثور یک مرجع خوب برای پی بردن به روایات اهل تسنن است؛ زیرا سیوطی روایات را از بخش عظیمی از کتابهای اهل تسنن و مصادر قدما (مانند تفاسیر وكيع و ابن منذر، و کتب صحاح و مسانید معتبر) جمعآوری کرده و حتی روایات کتبی که اکنون نایاب هستند را نیز نقل نموده است.
ساختار کتاب بر اساس ترتیب سورهها و آیات قرآن است. مؤلف ابتدا روایات مربوط به فضائل و ويژگىهاى سوره را آورده و سپس ذیل آیه یا بخشی از آیه، روایات تفسیری مربوطه را نقل میکند. سیوطی همه روایات را با حذف سند از مصادر اصلی و با تعبیر «أخرج» همراه با ذکر نام مصدر یا مصادر آورده است. مؤلف روایتها را جرح و تعدیل یا شرح نداده است.
دسترسی به نسخه دیجیتال: نورلایب / کتابخانه مدرسه فقاهت
|
نقاط قوت
|
نقاط ضعف
|
|
جامعترین و بینظیرترین منبع تفسیر روایی اهل سنت و مرجعیت بالا
|
حاوی اسرائیلیات و روایات نامقبول
|
|
نقل روایات از کتب نایاب و مصادر فراوان
|
عدم اثبات سند بخش زیادی از روایات برای امامیه
|
|
نقل بخشی از روایات فضائل ائمه اطهار (علیهمالسلام)
|
4. تفسیر نورالثقلین
آشنایی با مفسّر
شیخ عبدعلی بن جمعه حویزی (م. ۱۱۱۲ق)، از عالمان برجسته، محدثان و فقیهان امامیه در قرن یازدهم و دوازدهم هجری بود. او متولد هویزه در خوزستان (ایران) بود و بعدها در شیراز اقامت گزید. حویزی معاصر بزرگانی چون علامه مجلسی بود و توسط شیخ حر عاملی بهعنوان عالمی فاضل، فقیه، ثقه، شاعر و جامع علوم توصیف شده است. عبدعلی حویزی در فقه و حدیث پیرو مذهب امامیه (شیعه دوازده امامی) بود. او را از گروه اخباریهای صُلب میدانند که پايبندى زيادى به احاديث و روايات معصومين (ع) داشتند. این گرایش شدید اخباری بر آثار او تأثیر گذاشت و سبب شد که در زمینه تفسیر، به نقل محض روایات، حتی بدون نقد و جرح و تعدیل اسناد، روی بیاورد.
روش تفسیری حویزی در کتاب «نور الثقلین»، کاملاً روایی (مأثور) است. انگیزه اصلی او، جمعآوری بیانات اهلبیت (ع) برای آشکار کردن اسرار تأویل و معانی قرآن بود. حویزی روایات را بدون هیچگونه شرح، توضیح یا اظهار نظر درباره صحت محتوا نقل میکند. گرایش فکری او، تأکید بر تأویل، جَری و تطبیق آیات است. بااینحال، این روش نقل بدون نقد سبب شده که روایات ضعیف السند و اسرائيليات فراوانی در تفسیر او مشاهده شود.
حویزی از مؤلفین صاحب نام عصر خود بود. مشهورترین و مهمترین اثر او، تفسیر عظیم روایی «نور الثقلین» در پنج جلد است که با هدف تبیین آیات به کمک روایات پیامبر (ص) و ائمه (ع) نگاشته شد. از دیگر آثار او میتوان به دیوان شعر، شرحی بر لامیة العجم، و کتابی درباره مدعیان ناحق لقب «امیرالمؤمنین» اشاره کرد. او همچنین شرحی بر شواهد المغنی داشت که ناتمام ماند.
آشنایی با تفسیر
نور الثقلین یک تفسیر روایی شیعه و به زبان عربی است که قرن یازدهم، تألیف شده است. این مجموعه دربرگیرنده ۱۳۴۲۲ حدیث است که نام آن با اقتباس از حدیث ثقلین، انتخاب شده است. انگیزه مؤلف، جمعآوری بیانات ائمه (ع) بهعنوان کاشف معانی و دربردارنده اسرار تأویل قرآن بوده است.
از نظر سبک، با تفاسیر قدما مانند فرات کوفی، و عیاشی شباهت دارد. ویژگی عمده آن، جمع بین آیات و روایات برای فهم معارف قرآنی است. تقریباً تمام روایات تفاسیر کهن شیعی مانند قمی و عیاشی در این مجموعه میباشد.
ساختار نور الثقلین بر اساس ترتیب سورهها و آیات قرآن کریم تنظیم شده است. تفسیر هر سوره با نقل روایات فضیلت و خواص قرائت آغاز میشود؛ سپس روایات شأن نزول و در پی آن، روایات بیانکننده تأویل، مصداق یا تطبیق آیات ذکر میگردند. در نهایت، احادیثی که در تفسیر مستقیم آیه هستند، نقل میشود. حویزی روایات را بدون هیچگونه شرح، تفسیر یا توضیح آورده و تنها به ذکر نام کتاب مرجع و سند حدیث اکتفا کرده است.
دسترسی به نسخه دیجیتال: نورلایب / کتابخانه مدرسه فقاهت
|
نقاط قوت
|
نقاط ضعف
|
|
جامعترین مجموعه روایات تفسیری اهلبیت (علیهمالسلام) و تلاش وافر در ضبط و چینش روایات
|
شامل روایات ضعیف السند، مُرسَل و غلوآمیز فراوان
|
|
جمعآوری تمام روایات تفاسیر کهن شیعه (مانند قمی و عیاشی) در یک مجموعه
|
حاوی اسرائيليات، روایات موهن (مانند قصۀ هاروت و ماروت)
|
|
تأکید بر روش تطبیق، جَری و معانی تأویلی آیات
|
در صدد نبودن مولف در نقد و ارزیابی اسناد یا علاج تعارض روایات
|
|
حذف سلسله اسناد کامل روایات (به جهت اختصار)
|
عدم شمولیت تمام آیات قرآن
|
جدول مقایسه
| ویژگی | تفسیر قمی | تفسیر البرهان فی تفسیر القرآن | تفسیر الدر المنثور | تفسیر نورالثقلین |
| زمان نگارش (قرن) | قرن ۳ و ۴هجری | قرن ۱۱ و اوایل قرن ۱۲هجری (فوت ۱۱۰۷ یا ۱۱۰۹ ق) | قرن ۹و ۱۰هجری (فوت ۹۱۱ ق) | قرن ۱۱ و ۱۲هجری (فوت ۱۱۱۲ ق) |
| مذهب | امامیه | امامیه | شافعیه | امامیه |
| تعداد جلد | ۲جلد | ۵جلد | ۸جلد | ۵جلد |
| میزان پوشش محتوای قرآن | تمام (از سوره حمد تا سوره ناس) | تمام (شیوهی نگارش ترتیبی است، اگرچه صرفاً آیاتی که دارای روایت تفسیری هستند، آورده میشوند) | تمام (ساختار کتاب بر اساس ترتیب سورهها و آیات قرآن تنظیم شده است) | بخشی |
جهت مطالعه بیشتر در این زمینه، به راهیاب های پژوهش مراجعه کنید.
