بسم الله الرحمن الرحیم
دومین هماندیشی توسعه و توانمندی علوم اسلامی با موضوع «جایگاه نیازهای کاربردی در درختوارۀ علوم اسلامی» در مشهد مقدس به همت میز توسعه و توانمندی علوم اسلامی برگزار شد. در این پست با مختصات این هماندیشی و موضوع آن آشنا خواهید شد.
مختصات برنامه
مدعوین هماندیشی اوّل
اعضای ثابت و مهمان هماندیشی، متخصصان برجستۀ علوم اسلامی در ایران هستند که در موضوع هماندیشی صاحبنظر هستند.
(با حذف القاب و به ترتیب حروف الفبا):
- رضا اسفندیاری (اسلامی): استاد حوزه علمیه قم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (گروه فقه و حقوق) / دانش تخصصی: فقه و اصول، فلسفه فقه و اصول
- عبدالرضا اکبری: عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیهالسلام (گروه ) / دانش تخصصی: الهیات اسلامی و فلسفه اخلاق
- مجتبی الهی خراسانی: استاد حوزه علمیه مشهد، عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی ره (گروه فقه و مبانی اجتهاد) / دانش تخصصی: فقه و اصول، فلسفه علوم اسلامی
- احمد پاکتچی: عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی (گروه مطالعات قرآنی) / دانش تخصصی: زبانشناسی، مطالعات قرآن و حدیث، تاریخ فقه
- حمید پارسانیا: استاد حوزه علمیه قم، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران (گروه جامعه شناسی) / دانش تخصصی: فلسفۀ اسلامی، جامعهشناسی، فلسفۀ علم
- علیرضا پیروزمند: استاد حوزه علمیه قم، عضو هیئت علمی فرهنگستان علوم اسلامی (گروه اصول فقه حکومتی) / دانش تخصصی: فلسفۀ فقه و اصول، فلسفۀ علم
- محسن جوادی: عضو هیئت علمی دانشگاه قم (گروه اخلاق) / دانش تخصصی: فلسفۀ اسلامی، فلسفۀ اخلاق
- محمود حکمتنیا: عضو هیات علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی (گروه فقه و حقوق) / دانش تخصصی: حقوق، فلسفۀ فقه و حقوق
- حمید درایتی: استاد حوزه علمیه مشهد / دانش تخصصی: فقه و اصول، فلسفۀ اصول
- علی رحمانی: استاد حوزه علمیه مشهد، عضو هیئت علمی مرکز تخصصی آخوند خراسانی ره / دانش تخصصی: فقه و اصول، فلسفۀ اصول
- علی اکبر رشاد: استاد حوزه علمیه تهران، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی (گروه منطق فهم دین) / دانش تخصصی: فلسفۀ اسلامی، فلسفۀ فقه و اصول
- محمدتقی سبحانی: استاد حوزه علمیه قم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (گروه فلسفه و کلام) / دانش تخصصی: کلام و فلسفۀ اسلامی
- حسینعلی سعدی: عضو هیئت علمی دانشگاه امام صادق علیه السلام (گروه فقه) / دانش تخصصی: فقه و اصول، فقه مضاف
- هادی صادقی: استاد حوزه علمیه قم، عضو هیات علمی دانشگاه قرآن و حدیث قم (گروه اخلاق) / دانش تخصصی: کلام اسلامی، فلسفۀ اخلاق، قرآن و حدیث
- سیف الله صرامی: استاد حوزه علمیه قم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (گروه فقه و حقوق) / دانش تخصصی: فقه و اصول، فلسفۀ فقه و اصول
- سیدعلی طالقانی: استاد حوزه علمیه مشهد، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام (گروه فلسفه و کلام در مرکز تخصصی آخوند خراسانی ره) / دانش تخصصی: کلام و فلسفه اسلامی، فلسفۀ تطبیقی
- ابوالقاسم علیدوست: استاد حوزه عملیه قم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی (گروه فقه و حقوق) / دانش تخصصی: فقه و اصول فقه، فلسفۀ فقه و اصول
- سیدعلی عماد: استاد حوزه علمیه قم / دانش تخصصی: مدیریت دانش، فلسفه فقه، فلسفه علم
- مهدی علیزاده: استاد حوزه علمیه قم، عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی (گروه اخلاق) / دانش تخصصی: اخلاق اسلامی، فلسفه اخلاق
- احد فرامرز قراملکی: عضو هیئت علمی دانشگاه تهران (گروه کلام و فلسفه اسلامی) / دانش تخصصی: اخلاق کاربردی و فلسفۀ اخلاق
- احمد مبلغی: استاد حوزه علمیه قم / دانش تخصصی: فقه و اصول.
- ابوالقاسم مقیمی حاجی: استاد حوزه علمیه قم / دانش تخصصی: فقه و اصول
- سید مجتبی نورمفیدی: استاد حوزه علمیه قم / دانش تخصصی: فقه و اصول، فلسفۀ اصول
- عبدالحمید واسطی: استاد حوزه علمیه مشهد، عضو هیئت علمی پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی (گروه منطق فهم دین) / دانش تخصصی: فلسفه
- احمد واعظی: استاد حوزه علمیه قم، عضو هیئت علمی دانشگاه باقرالعلوم علیه السلام (گروه فلسفه مضاف) / دانش تخصصی: فلسفۀ سیاسی
علاوه بر اعضای هماندیشی، حلقه دومی از محققان جوان به عنوان ناظر در حاشیه جلسات حضور داشتند.
میزبانان
طراح و برگزارکنندۀ سلسله هماندیشیهای توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی، میز تخصصی توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی وابسته به هیئت امنای دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم است. نهادهای همکار در برگزاری شایستۀ دومین هماندیشی، عبارتند از:
- مرکز تخصصی آخوند خراسانی ره
- مرکز مدیریت حوزۀ علمیۀ خراسان (با پیشگامی معاونت علمی، و دفتر نخبگان و اساتید)
- پژوهشگاه مطالعات فقه معاصر (با پیشگامی مدرسه تخصصی فقه هنر)
- مرکز مدیریت حوزههای علمیه (با پیشگامی معاونت پژوهش)
- دفتر تبلیغات اسلامی حوزۀ علمیۀ قم (با پیشگامی شعبۀ خراسان)
- مرکز خدمات حوزههای علمیه (با پیشگامی واحد خراسان)
- آستان قدس رضوی (با پیشگامی بنیاد پژوهشهای اسلامی، و مدرسه عالی فقاهت عالم آل محمد ع)
زمان برگزاری
پنجشنبه 26بهمنماه 1402.
محلّ برگزاری
مشهد مقدس.
تبیین موضوع هماندیشی: جایگاه نیازهای کاربردی در درختوارۀ علوم اسلامی
مفاهیم و مفروضات
«نیاز» عبارت است از فاصلۀ بین وضع موجود و وضع مطلوب مطلق یا مقایسهای، امور ضروری و مفید برای تحقق یک هدف قابل دسترس، و یا کمبودهای محسوسی که موجب نقص عملکرد یا نارضایتی شود. همچنین شدت نیاز و آشکاری آن، ممکن است در حد محسوس و مورد تقاضا، یا پنهان، و یا مورد انتظار در آینده باشد.
مفهوم «کاربردی»، بر وجه عینی و اجتماعی نیازهایی تأکید میکند که توقع میرود تأمین آنها با کاربست علوم اسلامی صورت گیرد. البته از آنجاکه نیازها شبکهای و سلسلهمراتبی هستند، اگر یک نیازِ مادر مرتفع شود ممکن است تمام نیازهای پاییندست یکباره حل شوند.
نمای زیر، شبکهای از نیازها را نشان میدهد که حاصل تحقیقی مفصل بر اساس اسناد، پژوهشها و مصاحبۀ نخبگانی است:
پاسخگویی علوم اسلامی به نیازها
با توجه به تنوع نیازها، و مأموریت و منطق مواجهۀ علوم اسلامی با آنها، پاسخهای علوم اسلامی به نیازها شامل انواع زیر است:
- تولیدعلم:
- طراحی و حل مسئله (ناظر به مشکلات جامعه)؛
- فرهنگسازی:
- توزیع معرفت (عادی یا سازمانیافته)؛
- ایجاد/ تقویتِ احساس نیاز (متعالی)؛
- ایجاد/ تقویتِ باور و بینش؛
- خلق/ ترجیحِ ارزش و گرایش؛
- خلق/ ترجیحِ هنجارها و الگوهای رفتاری؛
- ایجاد/ اصلاح نقشهای فردی و اجتماعی؛
- ایجاد/ توسعة مهارتهای کنش و رفتار؛
- تولید/ بازنمایی نمادهاغ
- تولید/ توسعة هنرها و صنایع خلاق؛
- بکارگیری/ توسعة فناوریهای فرهنگی؛
- ساختارسازی:
- طراحی/ پیادهسازیِ الگوی روابط؛
- طراحی/ اجرای قوانین و مقررات؛
- طراحی/ استقرار نهادها.
انتظار از علوم اسلامی برای پرداختن به نیازها، میتواند منجر به شکلگیری رشتههای جدیدی شود و رویکرد کاربردی علوم اسلامی را تقویت نماید.
زیرا پاسخهای یادشده از سوی علوم اسلامی نسبت به نیازهای فرارو، شکلدهندۀ نوعی روند کاربردگرایی است که میتواند منجر بهصورتهای جدید کاربردی و حتی مهارتی و حرفهای از علوم اسلامی شود.
این روند جدید متکی به شکلگیری نوعی فناوری فرهنگی است که میتواند بستر تجدید حیات علوم اسلامی باشد. مهمترین مشکل علوم اسلامی این است که اغلب در حد آموزهها متوقف مانده و از کاربست اجتماعی فاصله دارد. برای کاربست علوم اسلامی بایست دو گام برداشته شود: نخست این که آموزهها تبدیل به مدل قابل تحقق شود؛ و دوم این که به مدد فناوریهای نرم، این مدلها به محصولات، ساختارها، نهادها و خدمات عینی تبدیل گردد.
چه این که کاربردی شدن علوم و منجمله، علوم اسلامی مستلزم ایجاد واسطهای میان دانش و کاربرد دانش است که با عنوان فناوری شناخته میشود. فقدان فناوری در زمینههایی مانند فرهنگ، یکی از موانع بر سر راه کاربردی شدن علوم اسلامی و نیز علومانسانی است. این تحقیق با تعیین موارد نیاز به فناوریهای مرتبط با علوم اسلامی، به ایجاد تقاضا و نهایتاً ایجاد و رشد این فناوریها کمک خواهد کرد.
درختوارۀ علوم [1]
درختواره، یعنی نمایی از عناوین کلی و جزئی که به صورت طبقه بندی شده در شاخه های منظم و منطقی مانند: ریشه، شاخه، برگ و مکمل عرضه میگردد. مثلاً در درختوارۀ یک علم، آن علم به مثابه درخت تنومندی فرض میشود که دارای ریشه، تنه، شاخه و برگ است. ریشه، خود آن علم، و تنه، ابواب اصلی و مدخل آن علم به شمار میرود. شاخهها، عناوین کلی مباحث هر باب را شامل میشود و برگها نیز رابطهایی هستند که با متون یک علم ارتباط ایجاد میکنند.
باید توجه داشت که «درختواره» با «عرضه درختی» متفاوت است. عرضه درختی، صرفاً یک شیوۀ نمایش است و با هدف مرتبسازیِ اطلاعات صورت میگیرد و صرف ارتباط، تقسیمات آن را شکل میدهد. در حالی که درختواره افزون بر مرتبسازی، سلسله مراتب و جایگاه هر بخش را به صورت اعم و اخص یا همبسته، نشان میدهد
درختوارۀ علوم عبارت است از: تقسیم روابط یک حوزه از رشتههای علمی به صورت درختی، با دستهبندی منطقی و طبقهبندی منظم، حول محوری واحد و هماهنگ، با تقسیم روابط بر پایه سلسلهای از مشترکات به شاخهها و زیرشاخهها با نسبت عموم و خصوص یا همبستگی.
اهداف عمده از درختوارۀ علوم عبارت است از:
- شناسایی و تعیین منطق تقسیم و جایگاه سلسلهمراتبی علوم؛
- معرفی، رسمیتبخشی و تثبیت وضعیتِ علوم مدوّن در محیط علمی و اجتماعی؛
- رفع ابهام و اختلاط و افزایش توافق نسبت به هویت و اسامی دقیق رشتههای علمی؛
- ارائۀ منطق تقسیم کار برای نظامهای پشتیبان علم (پژوهش، آموزش، ترویج و مدیریت دانش، تولید محصول و امتداد اجتماعی، و اقتصاد علم)؛
- دستیابی به نقشۀ راه برای توسعۀ علوم (به خصوص در تحقیقات، تربیت نیروی انسانی، و کاربست علوم).
درختوارههای علوم، هیچگاه نمیتواند به صورت انتزاعی و جدا از مفاهیم، محتوا و ساختار واقعی علوم تدوین گردد؛ زیرا نظام درختی علوم افزون بر ارائه مسیری برای تقسیم محتوای علوم، باید حاکی از دستهبندی و سلسله مراتب موضوعات و اغراض علوم باشد، و بر اساس مفاهیم و ساختارهای واقعی علوم در منابع و متون معتبر، طراحی شده باشد.
بنابراین، فقط علومی را که مدون هستند و مسائل و مفاهیم آن قابل احصاست، میتوان به شکل درختواره و ضمن شاخههای آن عرضه کرد؛ اما تحقیقات و متونی که حالتی چندموضوعی دارند، یا مسائل میان رشتهای را مطرح میکنند، یا مسائل آن هنوز به صورت بایستهای مدون و نظامیافته نیست، ساخت درخت آن یا جای دادن آن در درختوارۀ علوم، بسیار دشوار و سلیقهای میشود.
ضرورت بحث
با توجه به این که پس از پیروزی انقلاب اسلامی، مأموریتها و کارکردهای موردانتظار از علوم اسلامی در جامعه به صورتی جهشوار، گسترش یافته و پژوهشها و آموزشهای آن در حوزه و دانشگاه، تنوعی بیسابقه یافته است، امروز بیش از هر زمان دیگری، لزوم انسجامبخشی به محتوا و مصطلحات، و تفاهم بر نقشۀ راه تقسیم و توسعۀ علوم اسلامی احساس میشود.
درختوارۀ علوم اسلامی میتواند اشتراکات و تمایزات میان شاخههای آن را در مأموریتها و نقشهای اجتماعی، نشان دهد و مسیرهای تحقیق، تعلیم، کاربست و مدیریت علوم اسلامی و پرورش منابع انسانی را تعیین کند.
توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی برای پاسخ به نیازها میطلبد تا جهت کاربست علوم اسلامی و پاسخ به نیازهای کاربردی، از ظرفیت درختواره علوم اسلامی برای هدایت و حمایتِ تحقیقات و پرورش نیروی انسانی، استفاده گردد.
مدل مفهومی زیر، نقش درختوارۀ علوم اسلامی را در توانمندسازی آن برای پاسخ به نیازها، نشان میدهد:
تاکنون درختوارههای پراکندهای از شاخههای گوناگون علوم اسلامی در نهادهای اسلامی از قبیل: مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی، مؤسسۀ دارالحدیث، حوزۀ علمیۀ خراسان، مرکز تحقیقات کامپیوتری نور و … تدوین شده است. (نمونههایی به پیوست تقدیم شده است)
چندی پیش به همت معاونت آموزش حوزههای علمیه در قم، درختواره رشتهها و گرایشهای تخصصی حوزههای دانشی علوم اسلامی، در قالب یک کتابچه 60 صفحهای تدوین و منتشر شده و به تصویب شورای گسترش و شورای عالی حوزه رسیده است. این درختواره در راستای مدیریت علوم اسلامی و دانشهای حوزوی و به منظور پاسخگویی به نیازهای جهان معاصر و گفتمان انقلاب و نظام اسلامی، طراحی شده و با غلبۀ رویکرد آموزشی، 16 حوزه دانشی کلان و در مجموع حاوی بیش از 400 رشته و گرایش در مقاطع مختلف تحصیلی را شامل میگردد. (کتابچۀ درختواره به پیوست تقدیم شده است)
پرسشهای اساسی
در دومین هماندیشی، تلاش میشود تا هماهنگی ادبیات نظری و دستهبندی پاسخها به پرسشهای زیر، حاصل شود:
- با توجه به کارکردهای متصور برای درختوارۀ علوم اسلامی، مختصات بایستۀ آن چیست؟
صرفاً دفترچه راهنمای تحصیلی است؟ تقسیمات کلان علوم اسلامی در شکل نظامیافتة آن است؟ نقشه راه توسعۀ آموزشی، پژوهشی و کاربردهای اجتماعی در علوم اسلامی است؟ نظام مدیریت دانش و اطلاعات ساختاریافتۀ علوم اسلامی است؟
- با توجه به متغیرهای حاکم بر درختواره، به علاوۀ وجود رقبا و ذینقشهای دیگر در تأمین نیازهای کاربردی، منطق مواجهۀ درختوارۀ علوم اسلامی با نیازهای کاربردی، چه باید باشد؟
به عبارت دیگر، چگونه میتوان پژوهشها و آموزشهای معطوف به نیازهای کاربردی را اغلب با هویّتی مردّد به صورت چندرشتهای یا بینرشتهای و یا با تباری غیر از علوم اسلامی (متعلق به علوم انسانی یا حوزۀ فناوری و …)، که گاهی اساساً فاقد دانش متراکم مدوّن و نظامیافته است، در درختوارۀ علوم اسلامی جای داد؟
تذکر: نقد درختوارۀ علوم اسلامی تهیهشده در حوزۀ علمیۀ قم و جز آن، خارج از دستور هماندیشی است.
[1] . برای مطالعۀ بیشتر دربارۀ درختوارۀ علوم، بنگرید به:
- ابن الرضا، سید جواد. «درختواره فقه، شیوه ای نوین در ارائه متون فقهی». فصلنامۀ ره آورد نور20.(1386): 16 23.
- برکتین، محمدعلی. «درختواره فقهی، روشی نوین در تحلیل و اطلاع رسانی داده های فقهی». ره آورد نور4. (1382): 12 14.
- دائرة المعارف کتابداری و اطلاع رسانی (نسخه آزمایشی):
http://portal.nlai.ir/daka/Wiki%20Pages/سازماندهی%20دانش.aspx
- زره ساز، محمد. و فتاحی، رحمت الله. «ملاحظات اساسی در طراحی رابط کاربر نظامهای رایآنهای پایگاههای اطلاعاتی». فصلنامه کتاب.66.( 1385): 251 268.
- سازمان اسناد و کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران. (1/30/2013): «سازمان دهی دانش».
- شورای تدوین اصطلاحنامه. 1374. اصطلاح نامه فرهنگی فارسی «اصفا». گردآورنده فریبرز. خسروی. تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.
- علیمرادی، مصطفی. «درختواره؛ ابزاری سلسله مراتبی در سازمان دهی اطلاعات». فصلنامۀ رهاورد نور، شمارۀ 48.
- مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی. (بهمن ماه 1391): «آیین نامه اصطلاح نامه نگاری». پایگاه مرکز اطلاعات و مدارک اسلامی:
http://islamicdoc.org/estelahnameh/aeen-estelah.html?start=3
- معاونت پژوهشی دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم. 1390. اصطلاحنامه علوم حدیث، قم: بوستان کتاب.
