مستند نگاری موردی دوره تربیت محقق طراحی سیستم‌های دینی موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام

موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام در شهر مشهد به عنوان یکی از اصلی ترین مراکز تربیت محقق علوم اسلامی از سال 1۳۸1 فعالیتهای علمی و پژوهشی خود را شروع و در سال 1۳۸۶ به طور رسمی از استانداری خراسان پروانه فعالیت اخذ نموده است. همچنین در سال1۳۹۲ از وزارت کشور به عنوان یک سازمان مردم نهاد، پروانه (NGO) برای فعالیت در سطح ملی دریافت کرده است.

چشم انداز موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام

گزارش اجمالی موسسه و دوره تربیت محقق طراحی سیستم‌های دینی

دوره تربیت محقق طراحی سیستم‌های دینی در موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام با هدف کسب مهارت تولید علم دینی در مقیاس تمدنی و نیز افزایش توانمندی طلاب در کاربردی‌سازی علوم و معارف اسلامی در پاسخگویی و حل مسایل زندگی افراد جامعه، توسط حجت الاسلام و المسلمین جناب آقای واسطی، طراحی و به مرحله اجرا گذاشته شده است. مطالعات نظری دوره مذکور که حاصل 20 سال تمرکز مشارالیه بر موضوعات علمی دینی الگوی توسعه شبکه‌ای می باشد، زیربنای علمی دوره تربیت محقق را تشکیل می‌دهد. تاکید بر مهارت در این دوره، ناظر بر توانمندسازی محققین در عرصه کاربرد علوم و معارف اسلامی و قالب این کاربردی‌سازی، بهره‌گیری از مدل سازی برای حل مسایل کلان جامعه می‌باشد.

موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام به عنوان مجری دوره تربیت محقق دارای 4 معاونت آموزشی، پژوهشی، برنامه‌ریزی و اداری- مالی می‌باشد. دانش پژوهان و دانش آموختگان دوره تربیت محقق در قالب دو گروه پژوهشی تامین اجتماعی و گروه پژوهشی شهرسازی فعالیتهای کارآموزی و پژوهشی خود را دنبال می‌نمایند.

موسسه در بدو تاسیس یک موسسه مردم نهاد بوده که با اخذ مجوز از شورای گسترش حوزه، به عنوان یک پژوهشکده حوزوی، دارای 12 عضو هیئت علمی می‌باشد و از جمله فعالیتهای اصلی آن، ارائه برنامه‌های آموزشی( به ویژه نشستهای علمی، حضور در مجامع علمی و پژوهشی، در سطوح ملی و بین المللی و … می‌باشد.

مهمترین معیارهای و شاخصها برای پذیرش در دوره تربیت محقق، داشتن حداقل سطح چهار حوزه، سوابق پژوهشی علوم اسلامی، آشنایی با مقاله نویسی، سپری نمودن دوره‌های روش تحقیق و دارا بودن مقالات قابل قبول بوده که پس از پذیرش در مصاحبه، طلاب واجد شرایط امکان ورود به دوره را پیدا خواهند کرد.

لازم است طلاب پذیرش شده در دوره، ضمن داشتن توان استدلال، نقد، تفکر و غلبه رویکرد حوزوی در تاملات فکری و علمی، به این باور رسیده باشند که بدون ابزار اجتهاد، عملا هیچ اقدام پژوهشی نمی‌توان انجام داد. بر این اساس روش اجتهادی، روشمند و موجه برای فهم و تولید علم دینی برای حل مسایل زندگی بشر، تنها راه ممکن و مطلوب برای استنباط از منابع دینی شمرده می شود.

شیوه آموزشی دوره حاضر همان روش حل مساله با تاکید بر مخاطب محوری و دانش پژوه محوری می‌باشد که در کتاب روش تدریس استاد طراح دوره، حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای واسطی به تفصیل آورده شده است.

در روش حل مساله، استاد به جای اینکه صرفا اطلاعات را ارائه و متکلم وحده باشد، مساله را در اختیار فراگیران قرار می دهد و توضیحات لازم برای حل مساله ارائه تا ابهامات افراد رفع شود، سپس از افراد خواسته می‌شود تا با تفکر فردی و با استفاده از منابع اطلاعاتی برای مساله پاسخی را فراهم نمایند. افراد پاسخهای فردی خود را در قالب بحثهای گروهی در گروههای از قبل مشخص شده‌، به اشتراک می گذارند. مطالب در بین گروهها نقد شده و با توجه به اینکه استاد برای مسایل مطرح شده پاسخی از قبل دارند، حاصل این مباحث نقد شده گروهی با مطالبی که استاد در اختیار قرار داده است، مقایسه شده و اشکالات و نواقص کار مشخص می شود.حاصل بحثهای گروهی، پیاده سازی، تدوین و تحت عنوان انجمنهای بحث و گفتگو در سایت قرار می‌گیرد.

برخی از مهمترین ویژگیهای این روش عبارتند از:

1. فعالسازی فهم کاربردی محقق که شاخص آن بیان مساله و کسب مهارت حل مساله است.
2. فعالسازی فهم نقادانه محقق که در رجوع به منابع، توانایی نقد آنها را داشته باشد.
3. فعالسازی فهم استدلالی محقق که بتواند برای پاسخ خود استدلالهای موجه ارائه دهد.
4. فعالسازی لایه فهم خلاق تا محقق بتواند تولید اطلاعات نماید و نه اینکه صرفا مصرف کننده اطلاعات باشد.

دوره زمانی برنامه مذکور در 2 سال، به صورت هفتگی 4 روز و هر روز 4 ساعت به صورت حضوری اجرا شده است. از نظر اجرایی، برای دوره یک دبیر علمی مشخص شده و نظام مندسازی مجموعه تدریسها، تدوین و زیرنویس گذاری فیلمهای دوره، طبقه بندی فایلها و اطلاعات ارائه شده، جمع بندی مباحث گروهی، آماده سازی اطلاعات لازم قبل از کلاس، جستجوهایی در منابع اطلاعاتی به عنوان مکمل کار، از جمله وظایف وی می باشد.

دبیر علمی، باید فعال ترین فرد کلاس از نظر شرکت در مباحثات و کارهای علمی متعهد شده و نیز ارائه جمعبندیهای علمی و دارای وقت مبسوط‌تری نسبت به دیگر اعضا باشد. در کنار دبیر علمی، یک دبیر اجرایی نیز در نظر گرفته شده است که وظیفه اصلی وی آشنایی با اساتید مورد نیاز دوره و دعوت آنها بوده است.

علاوه بر تدریس محتوای اصلی دوره، توسط حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای واسطی، اساتید مکملی هم برای مباحث دعوت می شدند. اساتید برتر موضوع مورد بحث، پس از جمع بندی موضوعات مطرح شده در کلاسها، با سه هدف دعوت می شدند:

1. آگاهی از آخرین دست آوردهای علمی مربوط به موضوع مورد بحث
2. نقد و بررسی اطلاعات به دست آمده در کلاس
3. نشان دادن عرصه های پژوهشی موجود در موضوع مورد بحث

اساتید منتخب و مدعو معمولا در موضوع مربوطه، بهترین منابع تخصصی را تولید کرده بودند.

در نظام ارزشیابی دوره، یک آزمون مهارتی و نه حافظه‌ای برای سنجش توان حل مساله در آن بخشهایی از دانش که کاملا کاربردی بوده، پیش بینی شده است. به عنوان مثال می توان به ارائه یک مدل در قالب مقاله علمی و پژوهشی اشاره نمود. در این آزمون مهارت محقق مهم بوده، هرچند ممکن است در قسمت خروجی نواقصی وجود داشته باشد، لیکن فرایند نظام مند تدوین مدل اهمیت دارد. به عنوان یکی از عوامل انگیزیشی در خصوص اعطای مدارک انتهای دوره نیز یک گواهی با امضای حجت الاسلام والمسلمین جناب آقای واسطی به عنوان مدرس و نیز مدیر عامل موسسه در نظر گرفته شده بود. اکنون نیز موسسه در حال ثبت آن به عنوان یک دوره آموزشی است که شرکت در دوره مذکور در ارتقای محققین موثر باشد.

در خصوص فارغ التحصیلان، در ابتدای دوره 50 نفر به عنوان ورودی پذیرش و 25 نفر انتخاب نهایی شدند. از افراد فارغ التحصیل شاخص دوره می توان از آقایان ایمان کاظمی مقدم، محمدحسین گلکار، علی آبادی، شیخ محمد باقرزاده، اسماعیلی، احمدی ثانی، رفعتی زاده، عبداله صادقی، شیخ محمد عظیمی، شیخ رضا جدیری یاد نمود.

مهمترین مزیت موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام با سایر موسسات مرتبط در زمینه تربیت محقق را می‌توان در موارد ذیل مطرح نمود:

1. توجه به ارتباط علم دینی با رعایت چارچوبهای فقهی و لحاظ اقتضائات ورود فقه به عرصه اجتماع.
2. تاکید بر مدلسازی برای کاربردی سازی نظریه‌ها: بایستی توجه داشت ارائه دین در غیر از قالب مدل پرداخت به کلیات بوده که از لحاظ علمی موجه، ولی کارآمد نیست. با توجه به اینکه نیاز داریم که پارادایم، نظریه و مدل دینی داشته باشیم، بخشی از عناوین دوره مذکور در خصوص چگونگی تولید مدلها و به ویژه تولید علم دینی بوده است. در این دوره مباحثی مثل چیستی مدل و سیستم، ضرورت طراحی سیستم، روش طراحی سیستم و همچنین روش استنتاج مدل از گزاره‌های دینی مطرح گردید. پیرامون مدل و سیستم مباحث زیادی مطرح می باشد، لیکن اینکه چگونه می توان یک استنباط راهبردی و مدلسازانه از آیه و روایت داشت، مساله اصلی است و البته اجتناب از التقاط و اشتباه در کشف راهبرد صورت می گیرد. در کنار به دست آوردن معنای آیه و روایت، به دست آوردن معنای راهبردی آیه و روایت از معنای ظاهری و سطحی آن و اثبات موجه بودن این استنباط، بسیار اساسی می‌باشد.
3. تاکید روی ارتباط علم دینی با تمدن‌سازی: به این موضوع در دوره های مختلف علم دینی در دیگر مراکز توجه نشده است. ارتباط علم دینی با تمدن سازی از طریق مسایل کلان رقم می خورد و این مقیاس باید به سمت مدلسازی رفت. شبکه ای از مدلها و سیستمها، تمدن را شکل می دهد. تمدن در واقع یک مجموعه کلان ساختار یافته از مجموعه ای از سیستمهای به هم مرتبط است. زمانی که افراد وارد این سیستمها می شوند، علاوه بر اینکه نیازشان برطرف می شود، احساسشان از حضور خداوند متعال تقویت می شود. مجموعه ای از این سیستمهای به هم پیوسته که بتواند نیاز فردی و جمعی زندگی بشر را پاسخ دهد، تمدن پدید می آید. اگر ادراک حضور خداوند در این سیستمها فعال باشد، تمدن اسلامی نام می گیرد. شاکله اصلی تمدن، به سیستمها و ارتباط سیستمها با یکدیگر در مقیاس کلان مربوط است. پاسخ به این مسایل از طریق سیستمها و مدلها صورت می گیرد و اگر بتوان از آیات و روایات، به جای استنباطهای فردی، سیستم و مدل استنباط نمود، به آن استنباط تمدنی اطلاق می‌شود و بدین ترتیب بنابراین علم دینی کاملا با بحث تمدن سازی مرتبط می‌گردد.

مورد نگاری موسسه مطالعات راهبردی علوم و معارف اسلام مطابق با سطوح 3 گانه (نظام، عامل و مولفه‌) مدل مفهومی صورت پذیرفته است.  در این مستندنگاری به ترتیب در نظام تربیت محققان 4 عامل و 14 مولفه، در نظام ارزشیابی محققان 3 عامل و 8 مولفه و در نظام ارتقای محققان 3 عامل و 5 مولفه، لحاظ و توصیفی از عملکرد موسسه ابتدا به صورت فهرست عناوین در قالب جداول و سپس به صورت تفصیلی، توضیحات آن آورده شده است.