همانطور که در مدلسازی برای تغییر علوم اسلامی تبیین شد، علوم اسلامی هم یک سیستم پیچیده و باز اجتماعی است که با محیط خود در ارتباط می باشد و همراه با تغییرات تغییر می کند. بر خلاف ایده برخی افراد که دائما در حال تلاش برای بازگرداندن علوم اسلامی به سابقه پیشینی خود هستند و راه صلاح این علوم را در ثبات و عدم تغییر می دانند، حیات علوم اسلامی به واکنش نشان دادن به محیط است. زنده بودن موجود زنده وابسته به واکنش هایی است که به محرک های محیطی نشان می دهد. علوم اسلامی در صورتی می توانند بقاء خود را تضمین کنند که متناسب با شرایط محیطی خود را بازتنظیم کنند و برای اثرگذاری در محیط اطراف خود را آماده سازند.

تحولات محیطی در سایه نیروهای تغییر رخ می دهند. پیشران های تغییر، همان نیروهایی هستند که منجر به تغییرات در محیط و در نتیجه تغییرات در علوم اسلامی می شوند. پیشران ها عواملی هستند که با رصد آنها می توان به شناخت تغییرات در علوم اسلامی رسید و شدت، عمق و گستره تغییر در علوم اسلامی را دریافت.

آیا پیشران ها همان روندهای تغییر هستند؟ روند و پیشران هر چند از دو مفهوم متفاوت حکایت می کنند، با این حال هم پوشانی های بسیاری دارند. روند از تغییرات در طول زمان حکایت می کند و شامل هر نوع تغییری که در داده ها و احوالات موضوع رخ می دهد، است. روندها می توانند بسیار زیاد باشند و همه حیطه ها را شامل شوند. پیشران ها هم حکایت از «تغییر» دارند، ولی پیشران بر جنبه ایجادکنندگی تغییر دلالت دارد. پیشران ها نیروهای تغییر دهنده هستند. علاوه بر اینکه پیشران ها معمولا محدود به یک حوزه نیستند، نیروهایی در محیط هستند که تغییرات متنوعی را در حوزه ها و موضوعات مختلف می توانند ایجاد کنند. به عنوان مثال، نیروی پیشران هوش مصنوعی در حوزه های متنوعی اثر می گذارد و نیروی پیشرانی برای تحولات در علوم اسلامی هم خواهد بود. همچنین «عمومی سازی علم» پیشرانی است که همه علوم را تحت تاثیر خود قرار می دهد و در این جریان علوم اسلامی هم متاثر خواهند شد.

واکنش ها به پیشران ها می تواند متنوع باشد. نهادهای اجتماعی نسبت به نیروهای پیشران، واکنش های فعال نشان می دهند. همیشه الزاما منطبق و همسو با آنها تغییر نمی کنند؛ بلکه ممکن است واکنش آنها نسبت به پیشران، مقاومت در برابر تاثیر باشد و یا حتی ممکن است یک نهاد اجتماعی به مبارزه با تاثیرات یک پیشران برخیزد و از هر نوع تاثیرگذاری آن در محیط های دیگر هم بخواهد جلوگیری کند. مثلا جهانی سازی، یک پیشران مهم دهه های اخیر بوده است که تاثیرات مختلف و متنوعی در نهادهای مختلف گذاشته است؛ برخی جهانی تر شده اند و برخی سعی کرده اند از فرایندهای جهانی شدن در کل جهان جلوگیری کنند. آنچه اهمیت دارد این است که نیروهای پیشران، مهمترین نیروهایی هستند که نهادهای اجتماعی را به واکنش در مقابل خود وادار می کنند، چه در جهت موافق و چه مخالف.

کشف روندهای تغییر و نیروهای پیشران، نیازمند رصد و پایش است. ولی برای کشف روندهای کلان و پیشران های گسترده و بلندمدت، می توان از نظرات متخصصان نیز بهره برد. در این مطالعه، ابتدا با رصد منابع مختلف، روندهای کلانی که می توانستند پیشرانی برای تغییرات علوم اسلامی قرار بگیرند، جمع آوری شدند. منابعی که هر کدام از این روندها از آنها استخراج شده اند در خلال توضیح پیشران ها، ارجاع داده خواهند شد. فهرست کلی آن ها در انتها در قسمت منابع قابل دسترسی است. این موارد در جدول ذیل آورده شده است:

جدول 1: فهرست گسترده روندها و پیشران های موثر بر آینده علوم اسلامی

با توجه به تعداد بالای روندها و پیشران ها و نیاز به تمرکز، اقدام به ترکیب، ادغام و اولویت گذاری میان آنها نموده و در نهایت 6 پیشران اصلی انتخاب شدند که بتوانند ابعاد مهمترین تغییرات در آینده علوم اسلامی را پوشش دهند:

جدول 2: فهرست پیشران های منتخب

در یادداشت‌های بعدی هر کدام از پیشران های ششگانه را مورد بررسی قرار داده و در ادامه تاثیراتی که بر آینده علوم اسلامی خواهند داشت را ارائه می دهیم.