یک تحقیق خوب چه شرایط و لوازمی دارد

یک تحقیق خوب چه شرایط و لوازمی دارد؟^[1]

امکان‌سنجی تحقیق

برای شروع کار تحقیق نیاز به شرائطی است که آن را ممکن سازد و مهم‌ترین آنها عبارت است از: ^[2]

امکان بررسی و شناخت

بایستی موضوع تحقیق، قابلیت بررسی و شناخت توسط انسان را داشته باشد و در موضوعات قابل تحقیق، گستردگی پژوهش چندان نباشد که دستیابی به آن را عملاً ناممکن سازد. دامنه مسائل موجود در طبیعت نامتناهی است.

مثلاً حقیقت ذات الهی، فوق ادراک عقل بشری است، و تحقیق درباره باورهای معنوی تمامی انسانهای جهان، چندان گسترده است که عملی نمی‌شود. همچنین برخی تحقیقات، نیازمند برخوردای از تراز اجتهاد است و از توان فقه‌پژوه غیرمجتهد خارج است؛ چنان که نقد فتاوا و استدلالات فقهی بزرگان فقه و اصول، در بسیاری موارد از این دست است.

زمان کافی

برای انجام تحقیق باید زمان کافی داشته باشیم، یعنی حجم تحقیق باید متناسب زمانی باشد که ما میتوانیم به تحقیق اختصاص دهیم و این زمان باید به اندازه انجام تمام مراحل تحقیق باشد، زیرا اگر زمان کافی برای تحقیق در دست نباشد، ورود به تحقیق فائده ای ندارد زیرا از قبل مشخص است که تحقیق به نتیجه مطلوب در این زمان نخواهد رسید. بنابراین پژوهشگر باید دامنه مسائل مورد تحقیق را با توجه به علائق و مهارتهای خود محدود سازد. هر قدر موضوع تحقیق محدودتر باشد، احتمال موفقیت در آن بیشتر است.

وجود منابع تحقیق

بایستی پژوهشگر دسترسی به منابع اولیه و کافی برای تحقیق داشته باشد. البته هر نوع پژوهشی، منابع خاص خود را لازم دارد، مثلا منبع در تحقیقات نظری و اَسنادی، مکتوباتی از قبیل مقالات و کتب است و در تحقیقات پیمایشی، نمونه‌های قابل آزمون و تجربه است.

امکان نوآوری

در تحقیق، باید ایده‌ای نو و طرحی جدید داشت، و تکرار محتوا و ساختار تحقیقات پیشین، فایده‌ای نخواهد داشت و هدر دادن وقت و سرمایه پژوهش خواهد بود.

مواردی که می‌توان در زمینه آن، تحقیقی نوآورانه انجام داد (اعم از پژوهشی یا ترویجی)، عبارتند از:

1. موضوعی که محقق آن را کشف کرده باشد و کسی قبلا آنرا ارائه نداده باشد.
2. موضوعی که تحقیق در آن زمینه به صورت ناقص و از زاویۀ محدودی صورت گرفته باشد، و محقق قصد تکمیل و بررسی همه‌جانبۀ آن را داشته باشد.
3. موضوعِ مشکلی نیازمندِ توصیف و تبیین دقیق باشد و محقق آن را انجام دهد.
4. موضوعی که دربارۀ آن تحقیقات مفصلی انجام شده و محقق همۀ آنها را تجمیع و تلخیص کند و گزارش منسجمی ارائه دهد.
5. ابعاد مختلف موضوع، به صورت پراکنده در تحقیقات مختلف بررسی شده باشد و محقق، آنها را در یک ساختار منسجم، بازسازی کند.
6. تحقیق دربارۀ موضوع، از زاویۀ محدودی صورت گرفته باشد و ما آن را از ابعاد تازه‌تری بررسی کنیم.
7. موضوعی که تحقیق در آن صورت گرفته ولی تحقیقات قبلی اشتباهاتی داشته که محقق به تصحیح آن می‌پردازد.

فایدۀ قابل حصول از تحقیق

یک تحقیق باید دارای اهمیت و فایدۀ اجتماعی و علمی باشد یعنی بایستی مشکلی از مشکلات و نابسامانی‌های جامعه را حل کند (تحقیقات کاربردی) و یا مرزهای دانش را گسترش ببخشد و شیوۀ حل مسائل علمی را ارتقا دهد (تحقیقات بنیادی). در واقع تحقیقات بنیادین نیز باواسطه در خدمت حل مسائلی هستند که پاسخ به آنها وضعیت جامعه را بهبود می‌بخشد. در غیر این صورت، یک پژوهش تفنّنی خواهد بود که فقط ورزش ذهنی و تمرین علمی است و فایده‌ای بر آن مترتب نمی‌شود و این با آموزه‌های اسلامی که بر «علم نافع» تأکید می‌کنند، منافات دارد. دنیای امروز نسبت به «بازی‌های آکادمیک» که حل مسائل فرضی درون خانوادۀ علوم است و کاری به مسائل واقعی راهگشا ندارند، بی‌اعتنا شده است.

برای اینکه بفهمیم یک موضوع اهمیت وفائده دارد یا نه چند راه وجود دارد:

1. تجارب شخصی محقق و احاطه علمی او بر موضوع و موارد مشابه؛
2. مشورت با محققان باتجربه و مطلع از جریان‌ها و طرح‌های تحقیقاتی؛
3. مشورت با مخاطبان و مصرف‌کنندگانِ پژوهش؛
4. رجوع به نتایج نیازسنجی‌های اجتماعی؛
5. مشورت با صاحب نظرانِ آگاه از مشکلات و مسائل اجتماعی.

طراحی تحقیق

برای یک تحقیق موفق، به تدوین و مدیریت طرح تحقیق به شرح زیر نیازمندیم. اموری که نیازمند توجه و اجرا به ترتیب زیر است: ^[3]

تبیین موضوع

هیچ نوع فعالیت تحقیقی مثبتی نمی‌توان انجام داد مگر آنکه موضوع آن از پیش مشخص و معین گردد. برای تعیین موضوع باید شرائط لازم برای پژوهش که قبلا ذکر شد مهیا باشد، همچنین باید برداشتی که تحقیق در آن زمینه است اطلاع کافی داشته باشیم.

بعد از تعیین موضوع تحقیق، باید به بررسی آن پرداخت و ویژگی‌های آن را به شرح زیر بررسی کرد:

1. روشن وبدون ابهام باشد.
2. قابل اجرا و تجربه باشد.
3. دامنه آن محدود باشد.
4. رابطه بین دو یا چند مسأله را مورد پرسش قرار ‌دهد.
5. بدیع ودارای جهاتی از ابتکار و خلاقیت باشد.

البته باید به این مسأله توجه داشت که، در یک موضوع لازم نیست تمام این ویژگی‌ها باشد،چون بعضی از این ویژگی‌ها در تمام موضوعات ضروری نیست. مثلا لازم نیست حتما یک تحقیق به بررسی رابطه بین دو یا چند مسأله بپردازد، زیرا گاهی ممکن است تحقیق و پژوهش در مورد یک مسأله به تنهایی باشد و به مسائل دیگری که با این مسأله ارتباط دارند یا در مقابل آن هستند، کاری نداشته باشد و …

اهمیت تحقیق، لزوم و امکان اجرای آن

برای انتخاب موضوع تحقیق باید اهمیت موضوع را در نظر گرفت که ، آیا این موضوع آنقدر اهمیت دارد که پژوهشگر وقت خود را برای پژوهش در مورد آن صرف کند؟

بعد از اینکه اهمیت موضوع روشن شد باید به این نکته توجه داشت که ، آیا لزومی در تحقیق این موضوع هست یا نه، به این معنی که آیا در این موضوع تحقیق دیگری صورت گرفته یا نه، اگر تحقیقی صورت گرفته باشد و بطور کامل و مکفی درباره موضوع بحث کرده، دیگر لزومی ندارد که ما وقت خود را صرف آن کنیم ولی اگر در قسمتی از موضوع کم کاری شده می‌توانیم در آن جنبه تحقیق کرده و به نتیجه برسیم یا بخواهیم نظریات محقق قبلی را تحلیل یا رد و … کنیم.

بعد از انجام این امور که اهمیت و لزوم انجام تحقیق در مورد موضوع مشخص شد باید دید، آیا امکان اجرای چنین تحقیقی برای ما وجود دارد، چه از نظر حجم کار، چه از نظر هزینه، زمان و …

پیشینه و نوآوری تحقیق

در ارائۀ پیشینۀ تحقیق دربارۀ یک موضوع (اعم از این که کتاب باشد، یا پایان‌نامه و یا مقاله) بایستی محقق در جستجوی آغاز و تحول مطالعات و تحقیقات دربارۀ آن موضوع یا مسئله برآید.

نویسنده، خاستگاه و چگونگی ظهور مسأله، روند و مراحل تحول و تطور آن و سوابق مسئله را در تألیفات مختلف نشان می‌دهد و بر اساس یک سیر تاریخی، تغییر و تحول در مطالعات مربوط به آن موضوع را گزارش، و مخصوصاً با ذکر مهمترین تحقیقات مستقل دربارۀ آن موضوع و ویژگی‌های هر یک، کاستی‌های مهم آنها را گوشزد می‌کند.

سپس در پایان، به نوآوری‌ها و مزیت‌های تحقیق خود اشاره کند، تا معلوم شود این تحقیق، کدام خلأ را جبران می‌کند و این که چه دستاوردی در حل مسئلۀ مورد نظر و پیشبرد تحقیقات مرتبط با آن را عرضه کرده است.

اهداف و سؤالات تحقیق

بعد از طی مراحل قبلی پژوهشگر باید هدف خود از تحقیق در موضوع را معلوم سازد که دنبال چه مطلبی است. این هدف کلی وقتی در تحقیق مسئله‌محور در نظر گرفته می‌شود، بایستی در قالب یک پرسش کاملاً واضح و جزئی، خود را نشان دهد که آن را «سؤال اصلی تحقیق» می‌نامند.

اهداف جزئی تحقیق در واقع سوالاتی است که به هدف کلی تحقیق مربوط است و جزئیاتی مربوط به سؤال اصلی تحقیق و از الزامات پاسخ به آن است و از این رو انتظار می‌رود در این تحقیق، به دنبال پاسخ به آن «سؤالات فرعی» باشیم. معمولاً ساختار یک تحقیق، عناوین و ترتیبی همانند سؤالات فرعی دارند.

طرح فرضیه

پژوهشگر برای جمع آوری اطلاعات راه حل‌ها وتوضیحات و سوالات احتمالی را حدس زده و به دنبال صحت و اثبات آنها می‌رود. این حدسها را فرضیه گویند.

یک محقق باید برای شروع به تحقیق فرضیه‌هایی برای خود ایجاد کند تا راحت تر کار تحقیق را انجام دهد. فرضیه، پاسخ حدسی محقق به سؤال اصلی تحقیق است و بایستی ابعاد و قلمروی فرضیه، متناسب با آن باشد.

تهیه فهرست منابع

برای تهیه فهرست منابع چند راه وجود دارد:

1. مراجعه به کتابخانه‌های عمومی و اختصاصی اعم از کتابخانه‌های تخصصی یا عادی. در کتابخانه‌ها برای پیدا کردن منابع، اغلب به برگه دان ها، خصوصا برگه دان موضوع مراجعه می‌شود.

2. مراجعه به کتاب‌شناسی‌های عمومی و تخصصی.^[4]

3. مراجعه به مجلات عمومی و تخصصی

4. مراجعه به پاورقی پژوهشهای پیشین^[5]، برای پیدا کردن پژوهشهای پیشین باید به کتابها و مقالات مفصل و کتابها ومقالات دائرۀ المعارف‌های مفصل، مراجعه شود.

5. مراجعه به اساتیدو صاحب نظران در موضوع (کسانی که با کار کتاب شناسی و منابع مرتبط هستند.)

تعیین ساختار پژوهش

نقشه پژوهش یا به عبارتی فصل بندی تحقیق بدین شکل است:

1.عنوان پژوهش: بایستی عبارتی گویا و حاوی مفاهیم اصلی و قیود مسئله باشد.

2.مقدمه: که ارائه دورنمای کلی از محتوای پژوهش در مقدمه صورت می‌گیرد.

3.فصل تمهیدی: در آن مطالب زیر بیان می‌شود:

الف: توضیح در مورد امور مرتبط با موضوع تحقیق

ب: مطالبی که در فصل‌های بعدی به نتیجه خواهد رسید

ج: روش تحقیق به کار گرفته شده در پژوهش

د: موارد دیگری که به عنوان زمینه سازی برای ورود به بحثهای اصلی پژوهش لازم است

4.عناوین: اعم از عناوین فصلهای اصلی و قسمت‌های زیر مجموعه هر فصل.

5.فصل پایانی(خاتمه) که معمولا شامل خلاصه و نتائج پژوهش است.

6.فهارس: فهارس بر چند نوع است:

الف: فهرست مطالب که خود بر دو قسم است اجمالی و تفصیلی.

در فهرست اجمالی مطالب، سرفصل‌های کلی بیان می‌شود و در فهرست تفصیلی مطالب، مطالب جزئی و زیرمجموعه هر فصل نیز علاوه بر سرفصلهای کلی ذکر می‌شود.

ب: فهرست منابع و فهارس فنی.

یک فهرست‌نامۀ کامل، شامل فهرست منابع به علاوۀ 11 نوع فهرست به شرح زیر است:

1.فهرست آیات 2. فهرست احادیث 3. فهرست اعلام یا نام‌ها 4. فهرست اماکن 5. فهرست فرق ومذاهب 6. فهرست اشعار 7. فهرست امثال و مثل‌واره‌ها 8. فهرست لغات و ترکیبات و تعبیرات 9. فهرست جداول و نمودارها 10. فهرست مندرجات توضیحی 11. فهرست خلاصه‌ها و علامات اختصاری.

انتخاب روش پژوهش

در تعیین روش پژوهش باید از روشهای عمومی و اختصاصی ( که بعدا درباره آن توضیح خواهیم داد) بهره بگیریم مثلا تحقیق ما نقلی است یا عقلی و …

قبل از شروع به کار تحقیق باید روش جمع آوری اطلاعات در زمینه تحقیق را مشخص کنیم که آیا، مطالب را از کتاب‌ها ومقالات باید جمع آوری کرد یا از طریق مصاحبه و مشاهدۀ میدانی یا سایر راهها.

برآورد امکانات

برای انجام یک تحقیق باید پیش بینی کرد که، چه امکاناتی برای انجام این تحقیق لازم است و اگر امکانات و وسائل خاصی مورد نیاز است باید در تهیه لوازم و وسائل ، قبل از شروع تحقیق اقدام شود.

همچنین باید دید این موضوع پژوهشی به چه مقدار امکانات و هزینه مالی و زمان نیاز دارد و آیا این تحقیق در وسع ما هست و می‌توانیم مخارج آنرا فراهم کنیم یا بودجه لازم برای انجام جنین تحقیقی را نداریم.

همچنین از نظر زمان ، آیا زمانی که ما می‌توانیم به تحقیق اختصاص دهیم، مطابق با نوع تحقیق هست و می‌توان این تحقیق را در این مدت زمانی به پایان رساند.

از دیگر مواردی که قبل از تحقیق باید مورد توجه قرار گیرد اینکه تحقیق توسط چند نفر صورت می‌گیرد، اگر گروهی است، تعداد آن و وظیفه هر فرد چیست؟ تا کارها از روی نظم و دقت پیش برود.

پس از انجام مقدمات ذکر شده ، پژوهشگر می‌تواند شروع به تحقیق کند.

1. . برگرفته از کتاب: روش‌تحقیق‌ در ‌فقه‌و‌اصول، مجتبی الهی خراسانی. ↑

2. . برای موارد دیگر، بنگرید به: عبدالهادی الفضلی، اصول البحث. ص 247. ↑

3. . برای اطلاع از دیدگاه‌های دیگر: روش تحقیق و کاربرد آن در مدیریت، ص 34 تا 44 ↑

4. .کتابشناسیها، کتابهایی هستند که فهرست کتابهای دیگر را نوشته اند و ترتیبهای مختلفی دارند:الف: به ترتیب اسم کتاب ب: به ترتیب مولف کتاب ج: به ترتیب موضوع کتاب د: ترتیب‌های دیگر مثل کتابهای کتابخانه فلان و… ↑

5. . در مورد مراجعه به پژوهشهای پیشین توجه به دو نکته لازم است: الف: پژوهشها در مورد همان موضوع تحقیق ما باشد. ب: این پژوهشها دقیق و معتبر باشد. ↑