منابع و روش‌های مذهب فقهی امامیه
نگاهی به فقه امامیه
مؤسس مذهب فقهی امامیه، امیرمؤمنان علی بن ابی طالب علیه‌السلام (م40ق) و مروج بزرگ آن امام جعفر صادق علیه‌السلام (م121ق) است.
فقه امامیه دست کم چهار دورۀ شاخص و متمایز را سپری کرده‌است: [2]
یک: دورّه فقه حدیثی، و عهد «فقیهان محدثْ »، مانند علی بن‌ابراهیم (م328 ق)، شیخ کلینی (م328 ق)، ابن قولویه (م368 ق) و…
دو: دورّه تدوین اصول فقه و ظهور « فقیهان متکلم» نخستین و مجتهدان عقل‌گرا، مانند: شیخ مفید (م413 ق)، سیدمرتضی (م436 . ق)، شیخ طوسی (م460 ق)، و نظایر آنها تا شهید اول (م786 ق) و شهید ثانی (م965 ق) قدس‌الله انفاسهم الزکّیه.
سه: دورّه تجدید حیات فقه حدیثی و عهد فقیهان اخباری و نص‌گرا، مانند: ملامحمد امین استرآبادی (م1036 ق)، مولی محسن فیض کاشانی (م1091 ق)، محمدبن حسن حـّرعاملی (ف.1104 ق)، یوسف بن‌احمد بحرانی (م1186 ق.
چهار: دورۀ تجدید حیات اصول و نهضت اصولی‌گری که از عهد استاد کل وحید بهبهانی (م 1205 ق)، آغاز و با ظهور بحرالعلوم (م1212 ق)، کاشف الغطاء (م1228 ق)، میرزای قمی (م1221 ق)، نجفی جواهرالکلام (م1266 ق)، تا خاتم الأصولیین شیخ انصاری (م1281 ق) و شاگردان بی‌واسطه و باواسطه‌اش تا امروز، ادامه‌می‌یابد.
بیشتر امامیه (شیعیان دوازده‌امامی) در ایران، عراق، هند، آذربایجان، لبنان، افغانستان، پاکستان و کشورهای حاشیۀ خلیج فارس مانند یمن و بحرین زندگی می‌کنند. بر اساس آمار، 89% مردم ایران۶۰ تا ۶۵% مردم عراق و ۳۰% مردم کویت و 1۶% از مردمان امارات متحده عربی شیعۀ دوازده‌امامی هستند. از شیعیان لبنان، آذربایجان، عربستان سعودی، بحرین و قطر، آمار دقیقی در دست نیست. همچنین بنابر آمار ۲۰٪ مردم پاکستان شیعه هستند که البته بخشی از آنها بخصوص در کشمیر، اسماعیلی‌اند. اما شیعیان یمن، عمدتاً از زیدیه هستند، همچنین بخشی از مردم ترکیه و سوریه نیز شیعۀ علوی هستند.
مهم‌ترین حوزه‌های فقهی امامیه در عصر حاضر در شهرهای: قم، مشهد، نجف اشرف، كربلا، اصفهان، تهران، شیراز، تبریز، كاظمین، سامراء، دمشق، حلب، بیروت، لاهور، كراچی، ملتان، لكنهو، حیدرآباد، بحرین، كویت، احساء و قطیف مستقر هستند.
عمدۀ فقهای امامیه، پایبند به اصول فقه هستند و «اصولی» محسوب می‌شوند. این مكتب از حدود آغاز غیبت كبری به وسیلۀ قدیمین: ابن ابی عقیل عُمانی (م329) معاصر كلینی و ابن جنید اسكافی (381ق) آغاز شد، و مكتب فقهای محدث را برچید. و تاکنون ـ به جز دو قرن استیلای اخباریان ـ ادامه دارد. [3]
منابع و روش‌های فقهی (ادله)
منابع فقه امامیه نخست، كتاب و سنت و اجماع بود و سپس عقل اضافه شد. این ادله و مصادر برای دست یافتن به حكم شرعی است، و در صورت نبود حكم شرعی به اصول عملیه مثل استصحاب، برائت و …رجوع می‌كنند.
روش فقهی امامیه متكی بر قواعد مختلف است، لغوی و اصولی و فقهی، و به این ترتیب استنباط فقهی، نوعی تطبیق قواعد گردید.
در روش فقهی امامیه، منابع فقه عبارت است از قرآن کریم، سنت پیامبر ص و تعالیم اهل بیت علیهم‌السلام، و طرق استناد به آنها چنین است: [4]
الف) طرق کشف دلالت الفاظ کتاب و سنت (صول لفظیه): اصالت حقیقت، اصالت عموم، اصالت اطلاق، اصالت جهت، اصالت عدم قرینه، اصالت عدم اشتراک، اصالت عدم نقل، اصالت ظهور
ب) حجج و ادلۀ محرزۀ شرعی:
ب/1) ادلۀ قطعی: نصوص آیات قرآن و روایات معصومین، خبر متواتر، اجماع، سیرۀ متشرعه، عدم ردع معصومین از سیرۀ عقلا
ب/2) ادلۀ ظنی (امارات): خبر واحد (موثوق به یا ثقه)، ظهورات آیات قرآن و روایات معصومین، شهرت فتوایی، شهرت مضمونی (عملی، روایی)
ج) حجج و ادلۀ محرزۀ عقلی (قطعی): حجیت قطع، تحسین و تقبیح عقلی (مدرَکات عملی عقل= عقل عملی)، بدیهیات و براهین عقلی(مدرکات نظری بدیهی، یا برهانی و منتهی به بدیهی = عقل نظری)، سیرۀ عقلا (ارتکازات و بناهای عقلی مشترک میان انسانها= عقل جمعی)
د) اصول عملیه (اعم از عقلی و شرعی): برائت عقلی، احتیاط (اعم از عقلی و شرعی بنابر برخی اقوال)، برائت شرعی، استصحاب
ﻫ) قواعد حل تنافی و تعارض ادله: ورود، مرجحات تزاحم، قاعدۀ ترتب، جمع عرفی (تخصیص، تقیید و حکومت)، ترجیح، تخییر، تساقط.
- برگرفته از کتاب: روش‌تحقیق در فقه‌و‌اصول، مجتبی الهی خراسانی. ↑
. علی‌اکبر رشاد، فقه، چالش ها، کاستی ها و بایستگی های آن، کتاب نقد، سال 1383 شماره 33. ↑
- بنگرید به: عبدالهادي الفضلي، المذهب الإمامي، (از کتاب المذاهب الإسلاميّه الخمسّه تأريخ وتوثيق)، ص 5ـ190 ↑
- برای مقایسه با روش‌های اصول فقه، بنگرید به: مصطفی همدانی، روش‌شناسی علم اصول؛ سیف الله صرامی، منابع و ادلۀ اصول فقه. ↑
