علل پدیدآمدن مسائل فقهی مستحدثه

علل پدیدآمدن مسائل فقهی مستحدثه^[1]

برخى از موضوعات رایج امروزى و یا قیود و شرایط جدید موضوعات كهن، در عصر تشریع و صدور روایات، وجود خارجى نداشته و یا شناخته شده نبوده است، در نتیجه صدور حكم شرعى آنها بدون ظهور موضوع و شناخت عینى آن، بى فایده و غیر قابل فهم و توجیه بوده است. برخى از شیوه هاى نوپدید بودن این موضوعات و قیود عبارتند از:

الف) جدیدبودن ماهیت موضوع؛ موضوعات و متعلقاتى براى تكالیف دینى در عصر امروز پیدا شده است كه داراى سابقه وجودى نبوده و یا در میان عرف پیشینه آشنایى ندارد. از این سرى مى توان در خصوص مسائل اقتصادى به مالكیت فضاى كشورها و نیز برخى از معادن زیر زمینى خاص و مواد شیمیایى و یا موجودات تولید شده در شرایط خاص آزمایشگاهى اشاره كرد.

ب) جدیدبودن اسباب ایجاد موضوع؛ به طور مثال، آفرینش انسان بر اساس متعارف، از دو جنس مخالف در شرایط خاص صورت مى گیرد؛ ولى درعصر كنونى در پى ایده شبیه سازى و آفرینش انسان با استفاده از سلول یك فرد و در شرایط متفاوت، مسائل جدیدى مطرح مى شود كه ازآن جمله در مسائل اقتصادى مى توان به حكم مالكیت و ارث در انسان‌ها و مملوكیت در حیوانات اشاره كرد.

ج) جدیدبودن راه هاى اثبات موضوع؛ امروزه در برخى از مسائل مربوط به نسب و یا اثبات برخى دعاوى و جرائم، راه هاى ظنّى و گاه بى خطا و علم آورى ابداع شده است كه هنگام صدور فتاواى فقهى و احكام قضایى نمى توان آنها را نادیده گرفت و باید درباره ارزش اثبات شرعى آنها و تأثیرشان در حكم و فتوا بحث كرد.

د) تغییر برخى قیود و شرایط موضوع؛ مثلاً: ساخت وسایل موسیقى الكترونیكى و یا وسایل نوپدید لهو و قمار در قالب هاى متفاوت با گذشته و خرید و فروش آنها، وضعیت صلات مسافر با توجه به تغییر سرعت سیر، یا ذبح و صید حیوانات با بهره گیرى از وسایل پیشرفته امروز، از موضوعات جدید و مسائل مستحدثه هستند. به همین دلیل برخى فقها شكار كردن با تفنگ را از مسائل مستحدثه قرار داده اند.

ق ) تحول بناى عرف وعادت مردم؛ برخى از موضوعات در عصر صدور روایات از نوع اموال شایسته خرید و فروش و یا از نوع اموال قابل اجاره نبودند، در نتیجه خرید و فروش آنها هم مطرح نبود برخلاف عصر حاضر؛ مانند خرید و فروش اعضاى بدن و یا اجاره رحم با انگیزه هاى عقلایى و كسب منافع.

و) عدم ابتلا یا ندرت موضوع در عصر تشریع

پاره اى از مسائل در عصر صدور روایات جاى طرح نداشتند، زیرا هنوز زمینه هاى لازم سیاسى و اجتماعى جهت بیان حكم و یا اجراى حكم، فراهم نشده بود.

از این دست موضوعات در مسائل اقتصادى مى توان به تجارت جهانى و برخى بانك‌ها و صندوق‌ها و شركت هاى جهانى و بین المللى و وام گرفتن كشورهاى اسلامى از كشورهاى غیر مسلمان و یا دادن وام و گرفتن سود در قالب قراردادهاى تجارتى میان كشورهاى اسلامى با غیر اسلامى و مسائل دیگر اشاره كرد.

همچنین است تصرفات حكومت اسلامى در برخى از اموال مردم در توسعه هاى خیابانى و یا احداث اماكن عمومى.

برخى از موضوعات به علت اینكه مورد ابتلاى مردم نبوده و یا خیلى به ندرت مورد استفاده قرار مى گرفتند، به صورت ویژه، حكمى درباره آنها صادر نشده است.

بسیارى از معادن اقتصادى و صنعتى زمینى كه استخراج آنها در عصر تشریع بسیار نادر یا بى‌اهمیت بود از این دسته موضوعات مى باشند كه امروزه انحاء حیازت و طرق تملّك آنها از مسائل مستحدثه است.

1. برگرفته از کتاب: روش‌تحقیق‌ در ‌فقه‌و‌اصول، مجتبی الهی خراسانی. ↑