روشهای کسب معرفت بر چند قسم هستند؟
بسیاری از انسانها بدون التفات یا دست کم بدون برنامۀ شخصی ذهنی، به صورت طبیعی و فطری (بدون شناخت قواعد استدلال)، و احیاناً متکی بر مشاهده و استقرای ناقص یا قرائن شخصی جزئی، به درک تازهای دست مییابد. چنین معرفتهایی با توجه به این که غیرمنضبط و فاقد توجیه معرفتشناختی هستند، حتی اگر با یقین همراه شوند، یقینی روانشناختی (مبتنی بر عوامل غیرعلمی) به حساب میآیند.
در مقابل، تحقیق علمی مبتنی بر یک سری روشهای عمومی و ساختار منطقی تفکر بسته به انواع تحقیق و پژوهش است. این چارچوبها در: منطق صوری، معرفتشناسی و روششناسی، مورد بررسی، شناسایی و معرفی قرار میگیرند.
«روشمندی»، یک عامل مهم در تمایز «معرفت علمی» از«معرفت عامیانه» به حساب میآید. زیرا معرفت عامیانه هرچند به طور مطلق فارغ از روش نیست، اما روش در آن تصادفی، شخصی و دست کم بدون دقت و پایداری است. لذا وقتی در پی ارائه یک معرفت منسجم، علمی، عقلی و قابل تفاهم و تبادل باشیم، نیازمند روش علمی هستیم.
هر کدام از شاخههای علوم یا انواع تحقیق، از روشهایی اختصاصی بهره میگیرند که روششناسی علم، متکفل آن است. عمدهترین روشهای کسب معرفت در علوم، عبارت است از: روش عقلی، روش تجربی، روش نقلی و روش شهودی.[2]
روش عقلی: این روش را روش استدلالی و قیاسی و برهانی نیز میگویند و علومی که صرفاً با این روش سر و کار دارند، علوم عقلی (درستتر: علوم عقلی محض) گفته میشود، مانند:منطق، فلسفه و ریاضیات.
شیوۀ تحقیق در این علوم، بر استدلال عقلی و برهان یقینی استوار است، و دلایل علوم عقلی باید از لحاظ ماده و صورت مفید یقین باشد. لذا بایستی هم موادّ آن از قضایای یقینی تشکیل شده باشد و هم شکل استدلال، به قالب یک قیاس مُنتج درآمده باشد. [3]
روشهای عقلی شامل: تعریف (حد و رسم)، تحلیل، طبقهبندی، قیاسات اربعه، برهان انّی (از معلول به علت)، برهان لمّی (از علت به معلول)، برهان خُلف، برهان سبر و تقسیم، و … است. روش عقلی شامل این مراحل کلّی است: 1. مواجهه با مشکل ؛ 2. شناخت نوع مشکل ؛ 3. حرکت عقل از مشکل به معلومات پیشین؛ 4. حرکت عقل بین معلومات؛ 5. حرکت عقل از معلومات به مجهول (کشف مجهول).
روش تجربی: در روش تجربی، به دادهها و ارزیابیهای مبتنی بر تجربه و حسّ تکیه میشود و مراحل کلی آن چنین است:1. تعیین مشکل 2. فرضیهسازی 3. انجام مشاهده یا آزمایش 4. استنتاج.
روش نقلی: روش نقلی استناد به کاوش و تحلیل اسناد و منقولات معتبر برای کشف حقیقت است و به معنای اعم، روش تاریخی را نیز شامل میشود و در سه گام کلّی پیاده میشود: 1. اثبات انتساب متن به قائل آن 2. کسب اطمینان از سلامت متن 3. فهم مقصود متن.
این روش در علومی همچون تاریخ، علوم حدیث(درایه و رجال)، رجال، علوم قرآن، فقه، اخلاق اسلامی و…استفاده میشود. روش اصلی این گونه از علوم، اعتماد بر اسناد و منقولات تاریخی (کتبی، شفاهی، اشاره ای، اثری) و متکی بر متنکاوی است.
روش شهودی: در روش شهودی، دادهها و تحلیلهای مبتنی بر شهود قلبی و مشاهدۀ باطنی، معیار کشف مجهول است. شناخت شهودی در عرفان به عنوان روش اساسی برای تفسیر عالم و شناخت نفس و شناخت خداوند، محسوب میشود این روش غالباً در نحلههای باطنی (مانند اسماعیلیه و صوفیه) استفاده میشود. مسیر کلّی بهرهگیری از شهود در دستیابی به معلومات جدید عبارت است از: 1. عبادت و اعمال صالح 2. ریاضت نفس 3. مداومت بر اذکار و اوراد خاص 4. شهود (و درک حقایق) در خواب یا بیداری. [4]
روش شهودی در این نگاه، دارای سه مرتبۀ مشاهده، مکاشفه و محاضره است و جایگزین یا دست کم مکمل برای روشهای تجربی و عقلی قرار میگیرد که ناکافی و احیاناً بیاعتبار دانسته میشود. البته روش شهودی در علوم انسانی، مفهوم متفاوتی دارد و در مقابل روش های تحصلی و اثباتی، و احیاناً در نقد اثبات گرایی، تأویل گرایی و روش تفهمی مطرح میشود. [5]
-
. برگرفته از کتاب: روشتحقیق در فقهواصول، مجتبی الهی خراسانی. ↑
-
. عبدالهادي الفضلي، أصول البحث،ص 52 تا 62. ↑
-
. ر.ک، آموزش فلسفه، علاّمه مصباح یزدی، ج 1، ص 106 ـ 114. ↑
-
رک: سید یحیی یثربی، فلسفۀ عرفان، ص 33. ↑
-
رک: عباس جوار شکیان، «مبانی نظری روش های تحقیق در علوم انسانی»، مجله مصباح، سال اول، شماره صفر (زمستان 1370). ↑