انواع تحقیق بر اساس روش
تحقیق بر اساس ماهیت تحقیق و نوع فعالیت اصلی پژوهشی که صورت می‌گیرد، بر چند دسته تقسیم می‌شود: [2] تحقیق توصیفی، تحقیق تاریخی، تحقیق همبستگی، تحقیق علّی، تحقیق تجربی/ آزمایشی (اعم از موردی، مقطعی یا تداومی).
تحقیق توصیفی
در تحقیق توصیفی (Descriptive research)، محقق سعی می‌کند مشخصات پدیده، موقعیت، فرد یا جامعه‌ای را مورد بررسی قرار دهد و روابط بین آنها را معلوم نماید و هدف از آن، توصیف عینی ـ واقعی از خصوصیات یک موقعیت یا یک موضوع است. [3]
در تحقیق توصیفی محض، محقق دخالتی در موقعیت، وضعیت و نقش متغیرها ندارد و آنها را دستکاری یا کنترل نمیکند و صرفاً آنچه را وجود دارد مطالعه کرده، به کشف، توصیف و تشریح و تصویرسازی ماهیت، ویژگیها و وضعیت موجود موضوع و مسئله تحقیق میپردازد و سعی می‌کند آنچه هست را بدون دخالت ذهنیت خود گزارش دهد و نتایجی عینی به دست آورد.[4]
تحقیق و تدوین گزارشی از نتایج آزمون سراسری دانشگاه‌ها، یا تحقیقات کتابشناسی و مأخذشناسی حول یک محور خاص (مثل کتابشناسی فقه امامیه) مثال‌هایی برای این نوع تحقیق است.
تحقیق تاریخی
تحقیق تاریخی (Historical Research) بر موضوعی معین که در گذشته و در یک مقطع زمانی مشخص اتفاق افتاده، صورت می‌گیرد. در چنین تحقیقی، باید حقایق گذشته از طریق جمع‌آوری اطلاعات، ارزشیابی و بررسی صحّت و سقم این اطلاعات، ترکیب دلایل مستدل و تجزیه و تحلیل آنها، به‌صورتی منظّم و عینی ارائه شود تا نتایج پژوهشی معتبری در شرایط مفروض، به دست آید؛[5] مانند: تحقیق دربارۀ واقعه آتش سوزی کتابخانه اسکندریه.
اطلاعات مورد نیاز در پژوهش تاریخی ممکن است از منابع دست اول (Primary Sources)اخذ شود، مانند: گواهی‌های شفاهی ناظران بلاواسطه یا اسناد و مدارک ثبت شده توسط ایشان مانند: اسکلت‌ها، ابزارها، لباس‌ها و…؛ یا از منابع دست دوم (Secondary Sources)به دست آید، مانند: گزارش‌های دیگران و اسناد مصاحبه با مشاهده‌کنندگان واقعی حادثه و… [6]
مهمترین منابع و اسناد در تحقیق تاریخی عبارتند از: [7]
- منابع مکتوب: کتاب‌ها، دست‌نوشته‌ها، روزنامه‌ها، شرح وقایع تاریخی، سالنامه‌ها، بیوگرافی‌ها و…
- منابع شفاهی: منابع و مطالبی که سینه به سینه از نسلی به نسلی دیگر منتقل می‌شود؛ مثل تصانیف، اشعار، داستان‌ها، افسانه‌ها، ضرب‌المثل‌ها، فولکلور ملل و سنن ملی.
- منابع ساختمانی: کتیبه‌های دیواری، ابنیه تاریخی، مقبره‌ها، محل‌های مسکونی مربوط به گذشتگان.
- منابع مادی و ابزاری؛ سفال‌ها، سکه‌ها، ظروف، آلات و ابزار و کتیبه‌ها.
- منابع تصویری: فیلم، نقاشی و …
- اسناد الکترونیکی؛ فیلم، نوار صوتی، صفحه و ….
مهمترین مشکل تجزیه و تحلیل یک واقعه تاریخی ، عدم حضور محقق در صحنۀ واقعه است که ایجاب می‌کند به جای آن، مدارک و اسناد متعددی گردآوری، بررسی، نقد و ارزیابی شود تا اعتبار هر یک سنجید شود و محقق بتواند به آن تکیه نماید. همچنین محقق تاریخی باید هر سند را با سایر اسناد و شواهد تاریخی مقایسه نماید و پس از اطمینان از صحت ارتباط سند با موضوع مورد مطالعه، محتوای آن را بررسی کند که آیا صحیح است و تصویر درستی از موضوع یا واقعه را ارائه می‌دهد یا نه؟ مثلا او باید امضا و مهر، تاریخ، نوع خط، نوع جوهر به‌کار رفته، نوع کاغذ، نوع کلمات و … را مورد بررسی قرار دهد و آن‌را با سایر اطلاعات مربوط به شخص، واقعه یا تکنولوژی دوره مربوط به سند، مقایسه نماید و از صحت تعلق آن به موضوع مورد مطالعه اطمینان حاصل کند. [8]
تحقیق همبستگی و همخوانی
این نوع تحقیق در جایی است که محقق دو یا چند دسته از اطلاعات مختلف، مربوط به یک گروه ، یا یک دسته اطلاعات از دو یا چند گروه را در اختیار دارد. در این صورت می‌تواند از این روش تحقیقی استفاده کند، چرا که این روش برای مطالعه میزان تغییرات در یک یا چند عامل، در اثر تغییرات یک یا چند عامل است. [9] مثال: مطالعه احتمال رابطه میان میانگین نمرات کارشناسی مدیریت دولتی و موفقیت تحصیلی آنان در دانشگاه.
تحقیق علّی یا پس از وقوع
در این نوع تحقیق پژوهشگر به دنبال کشف وبررسی روابط بین عوامل و شرایط خاص یا نوعی رفتار که قبلا وجود داشته یا رخ داده، از طریق مطالعه نتایج حاصل از آنهاست. [10] برای تحقیق علّی (یا پس از وقوع) می‌توان به «بررسی علل خودکشی در سال گذشته» مثال زد که از طریق مطالعه و بررسی پرونده های موجود در نیروی انتظامی، می‌تواند صورت گیرد.
تحقیق تجربی (آزمایشی)
تحقیق آزمایشی یا تحقیق تجربی (Experimental research) تحقیقی است که با تجربه و آزمایش، امکان وقوع یک رویداد را در شرایط ویژه فراهم می‌آورد و هدف آن، آزمون یک فرضیه و به دست آوردن یک تبیین تجربی از یک پدیده یا علت آن است. بررسی اثر دارویی ویژه که در پایین آوردن درجه حرارت بدن موثر است، مثال خوبی برای تحقیق تجربی است.[11]
آزمایش‌های تجربی بر اساس محیط و میزان کنترل، به چند دسته تقسیم می‌گردند: [12]
آزمایش‌های طبیعی(Natural Experiments) که شبه‌تجربی(Quasi- Experimental) هم نامیده می‌شوند. این آزمایش‌ها متکی بر مشاهدات متغیرهای موجد در سیستم تحت مطالعه (نه متغیرهای دستکاری و کمترل شده) است.
تجربه‌های آزمایشگاهی (Laboratory Experiments)چنانکه از نامش پیداست، انجام یک آزمایش در محیط آزمایشگاهی است که درآن، محقق به کنترل تمام یا تقریبا تمام متغیرهای مستقل تأثیرگذار احتمالی که به مسئله مورد مطالعه ارتباط مستقیم ندارند، می پردازد.
تجربه‌های میدانی(Field Experiments) به این دلیل میدانی نام‌گذاری شده‌اند که تضاد آنها با آزمایش‌های آزمایشگاهی برجسته شود. این آزمایش‌ها که غالباً در علوم اجتماعی و یا مداخلات بهداشتی کاربرد دارند، این مزیت را دارند که نتایج آنها در یک محیط طبیعی جمع‌آوری می‌شوند نه در محیط مصنوعی آزمایشگاهی. اما این نوع آزمایش‌ها نیز همانند آزمایشات طبیعی، احتمال ناخالصی دارند. به علاوه، شرایط آزمایشی در آزمایشگاه با دقت و اطمینان بیشتری قابل کنترل هستند.
تحقیقات مقطعی و تداومی
در تحقیقات تداومی و مقطعی ، محقق به بررسی چگونگی مراحل و نمونه‌های رشد یا تغییرات آنها در نتیجه گذشت زمان میپردازد.
مطالعات موردی
مطالعه موردی، نوعی تحقیق تجربی است که یک پدیده را همزمان طی زمینه‌های مربوط به آن بررسی می‌کند؛ به ویژه زمانی که مرز میان پدیده و زمینه‌های آن به صورت واضحی مشهود نیست؛[13] مانند: بررسی رابطه فعلی نقدینگی با تورم در برنامۀ پنجم توسعۀ کشور. به همین ترتیب چنانچه بررسی خود را به یک سازمان و مؤسسه محدود کنیم و بخواهیم بدانیم سازمان مورد بررسی در وضعیت فعلی در کدام سطح از سطوح هرم مدیریت دانش قرار دارد تا از طریق آن بتوانیم به ترسیم نقشه دانش در آن سازمان بپردازیم، بررسی ما یک مطالعه موردی خواهد بود.
- . برگرفته از کتاب: روش‌تحقیق در فقه‌و‌اصول، مجتبی الهی خراسانی. ↑
- رک: محمدرضا حافظ‌نیا، مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، ص 53. روش تحقیق و کاربرد آن در مدیریت. ص 56- 72. برخی از موارد این تقسیم را به اعتبار حجم موارد و غرض از تحقیق دانسته‌اند که چندان موجه به نظر نمی‌رسد. رک: جعفر نکونام، روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی،ص 11. ↑
- .جان بست، روش‌های تحقیق در علوم تربیتی، ترجمۀ حسن پاشا شریفی و نرگس طالقانی، ص 43. نادری، عزت‌الله و سیف‌نراقی، مریم؛ روش‌های تحقیق در علوم انسانی، ص 102. ↑
- . روش تحقیق و کاربرد آن در مدیریت. ص 64 ↑
- نادری، عزت‌الله و سیف‌نراقی، مریم؛ روش‌های تحقیق در علوم انسانی، ص66. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، ص 53 تا 58. ↑
- نادری، عزت‌الله و سیف‌نراقی، مریم؛ روش‌های تحقیق در علوم انسانی، تهران، بدر، 1385، چاپ بیست و هفتم، ص68و69. ↑
- حافظ‌نیا، محمدرضا؛ مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، تهران، سمت، 1385، چاپ دوازدهم، ص56-57. ↑
- . بست، جان؛ روش‌های تحقیق در علوم تربیتی و رفتاری، ترجمه حسن‌پاشا شریفی و نرگس طالقانی، ص184. جعفر نکونام، روش تحقیق با تأکید بر علوم اسلامی، ص 12. ↑
- . عزت الله نادری و مریم سیف نراقی، روش‌های تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی، ص 81 تا 84. حافظ‌نیا، محمدرضا؛ مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، ص 66 تا 70. ↑
- حافظ‌نیا، محمدرضا؛ مقدمه‌ای بر روش تحقیق در علوم انسانی، ص 70 تا 74. ↑
- . روش تحقیق و کاربرد آن در مدیریت. ص 75 ↑
- . رک: سرمد، بازرگان، حجازی، روش تحقیق در علوم رفتاری،ص؟؟؟. ↑
- . عزت الله نادری و مریم سیف نراقی، روش‌های تحقیق و چگونگی ارزشیابی آن در علوم انسانی، ص 78 تا 81. 1:2010 ،Woodside ↑
