اخلاق‌مداری و بی اخلاقی در پژوهش و نگارش علمی

چیستی اخلاق پژوهش

اخلاق پژوهش، یكی از جدیدترین شاخه‌های اخلاق كاربردی (در مقابل اخلاق نظری) است و بیان‌گر اصول و قواعد اخلاقی بایسته برای پژوهش‌های علمی و پژوهشگران است. اخلاق پژوهش یعنی «رعایت موازین اخلاقی در تحقیق، اعم از انگیزه تحقیق، فرایند و شیوۀ تحقیق، و نتیجه پژوهش».^[2]

هر پژوهشگر، باید علاوه بر رعایت وجه معرفت شناختی و روش‌شناختی تحقیق، وجه اخلاقی را نیز هنگام پیشبرد طرح پژوهشی خود رعایت كند. آثار علمی زمانی قابل احترام هستند که حاصل تولید روشمند دانش، با لحاظ و رعایت اصول اخلاقی باشد.

اخلاق پژوهش، ضامن سلامت تولید و نشر دانش است و در سایه آن علاوه بر اعتمادسازی میان پژوهشگران، جامعه نیز به اصالت و صحت یافته‌های پژوهشی اطمینان خواهد داشت. این اعتماد دوجانبه سرمایه‌ای عظیم است که پایه‌های پیشرفت دانش‌بنیان در جامعه را تشکیل می‌دهد. البته اخلاق پژوهش در جوامع و محیط‌های علمی گوناگون، تا حدی متفاوت است. ^[3]

با توجه به اختصاص داشتن اخلاق پژوهش به شاغلان تحقیق، شاخه‌ای از اخلاق حرفه‌ای (مسؤولیت اخلاقی فرد در زندگی شغلی) محسوب می‌شود. ^[4]در سطوح ملی و بین‌المللی انجمنهایی تخصصی اخلاق علمی و حرفه‌ای تشکیل شده است. در سطوح بین المللی می‌توان از «کمیسیون جهانی اخلاق در علم و فناوری»^[5] نام برد که در سال 1998 توسط یونسکو تشکیل شده است. در سطح ملی نیز می‌توان به فعالیتهای «انجمن ایرانی اخلاق در علوم و فناوری»، «مركز توسعه اخلاق علمی و حرفه‌ای ـ دانشگاه شیراز»  «مركز تحقیقات اخلاق و حقوق پزشكی دانشگاه علوم پزشكی شهید بهشتی» و «مرکز تحقیقات اخلاق و تاریخ پزشکی دانشگاه علوم پزشكی تهران»، اشاره کرد.^[6] در این مراکز و مجامع منشورهای مدونی برای اجرای اصول اخلاقی در فرآیند تولید علم پیش‌بینی شده است و خوشبختانه اقداماتی در زمینه تکمیل و توسعه این ضوابط در حال اجراست.^[7]

عرصه‌های ذی‌نفعانِ اخلاق پژوهش

برای رعایت اخلاق علمی، باید همه کسانی را که در فرآیند تولید علم دخالت دارند یا از آن بهره‌مند می‌شوند، در نظر داشت. پژوهشگر موظف است حقوق همه این گروهها را به درستی بشناسد و به این حقوق احترام بگذارد. در ذیل، مهم‌ترین آنها ذکر می‌شود. ^[8]

اشخاص و اماکن مورد پژوهش

پژوهشگر باید مطمئن باشد که پژوهش وی هیچ گزند و آسیبی به جامعه مورد مطالعه و اشخاص مورد تحقیق وارد نخواهد کرد و محقق باید جامعه مورد مطالعه را از این آسیب‌ها و مخاطرات، مصون دارد. به خصوص در تحقیقات پزشکی و مطالعات علوم اجتماعی و رفتاری ممکن است افراد مورد مطالعه در معرض آسیب‌های جسمی، روانی یا روحی قرار گیرند.

مشارکت افراد در هر تحقیق و آزمایش علمی باید داوطلبانه و محترمانه باشد. یعنی پژوهشگر باید حریم خصوصی افراد را محترم بشمرد و افراد مورد مطالعه را رنجیده خاطر نکند. تحقیقات بر روی فقرا، کودکان، سیاستمداران، مدیران، دانشمندان، رهبران مذهبی، بنگاه‌های اقتصادی، بیماران روانی، افراد مسن، مبتلایان به بیماریهای خاص مانند ایدز، همیشه مسائل اخلاقی را در پی داشته و باعث چالش‌های فراوان در اخلاق پژوهش شده‌ است. مطالعات روی مکانهای خاصی مانند بیمارستان‌ها، زندان‌ها، مدارس و نهادهای دولتی نیز می‌تواند چالش‌های اخلاقی داشته باشد. ^[9]

موضوع و روش تحقیق

گاهی خود موضوع و مسأله پژوهش، در تعارض با اخلاق و حقوق انسان‌هاست. تحقیقات مربوط به بیوتکنولوژی، مهندسی ژنتیک، مطالعات روانشناختی در سنجش ویژگیهای شخصیتی اشخاص مانند هوش هیجانی (EQ) ، با دشواری‌های اخلاقی زیادی روبروست. گاهی گروه آزمایشی را باید در شرایطی قرار داد که امکان صدمه جسمانی و روانی وجود دارد. در مواردی هم آگاهی شرکت‌کننده در پژوهش از روش، می‌تواند به کیفیت پژوهش، لطمه وارد کند و این کار را سخت می‌کند. تحقیق دربارۀ مفروضات و علل روانشناختی مکاتب و نظریه‌ها ـ از جمله فقهی ـ از این دست است.

خوانندگان تحقیق

نویسنده هر اثر نسبت به خوانندگان اثر خود مسئول است و باید در ارائه اطلاعات به آنان راستگو و صادق باشد. اگر بخشی از حقیقت را کتمان کند یا یافته‌های تحقیق خود را عمداً به گونه‌ای عرضه کند که نتیجه‌ای متفاوت با آنچه که واقعاً رخ داده به دنبال داشته باشد، حقوق خوانندگان را در کسب حقیقت پایمال کرده، و اگر آنها با مطالعه این گزارش کذب، تصمیم نادرستی بگیرند، محقق در بروز خسارات ناشی از آن، مسئول و ضامن است. از این رو در حوزه‌های پزشکی و علوم زیستی که با سلامت جامعه در ارتباط مستقیم هستند، و در علوم اسلامی و به خصوص فقه که وظیفۀ تأمین رستگاری معنوی و آرامش روحی و حیات طیبه در صحنۀ عملی زندگی را دارد، بایستی حساسیت محققان نسبت به درستی نتایج و توصیه‌ها، بیش از سایرین باشد.

پدیدآورندگان آثار

پدیدآورندگان آثار، کسانی هستند که پژوهشگر در تحقیق و نگارش اثر خود از آثار آنها استفاده کرده است. اخلاق علمی الزام می‌کند پژوهشگر به دقت و صراحت و با ذکر جزئیات کامل به این آثار استناد کند. چنانچه فردی در اثر خود از ایده‌ها و اندیشه‌های دیگران استفاده کند، اما در اثر خود این نقش را نادیده بگیرد، حقوق پدیدآورندگان این آثار را محترم نشمرده و به نوعی مرتکب سرقت علمی و نقض حقوق مؤلفان شده است.

همکاران تحقیق

در بسیاری از تحقیقات، اشخاصی در انجام تحقیق یا نگارش و گزارش نتایج آن به صورت مقاله و یا کتاب، یاریگر محقق و همکار مؤلف بوده‌اند. اخلاق علمی اقتضا دارد متناسب با سهم هر یک، حقوق معنوی و مادی همۀ آنها ـ به خصوص مالکیت معنوی تحقیق و اثر نهایی ـ مورد توجه قرار گیرد.^[10]درج اسامی محققان اصلی به هنگام انتشار تحقیق، و یادآوری راهنمایان و مشاوران و همکاران جزئی در مقدمه، راهی برای پاسداشت حقوق همکاران تحقیق است.

اصول اخلاقی پژوهش

برای این که اخلاق در پژوهش رعایت شود، بایستی به ابعاد مختلف اخلاقی در پژوهش توجه شود، چندان که قواعد اخلاقی مرتبط با تحقیق، نقد و ارائۀ تحقیق، همگی رعایت شده باشند. مهمترین اصول اخلاقی بایسته در تحقیق و پژوهش چنین است: ^[11]

تخصص حرفه‌ای

پرداختن به پژوهش بدون احراز شرایط لازم و کافی امری غیر اخلاقی است. این اصل در همه حرفه‌ها صادق است. پژوهش غیر حرفه‌ای نه تنها به تولید علم و توسعه آن یاری نمی‌رساند، بلکه سبب حیرت و سرگشتگی محقق می‌گردد.^[12]

قضاوت مستدل

محقق باید در مقام توصیف، تبیین و حتی ارزش داوری، متعهد به استدلال باشد. در جایی که دلیلی وجود ندارد، حتماً باید سکوت کرد و به این سخن اعتقاد داشته باشد كه «نحن أبناء الدلیل، نمیل حیث یمیل» (ما فرزندان دلیل هستیم، و به هر سو میل کند، به همان سو میل می‌کنیم).

صداقت

صداقت در گفتار و عمل، یكی از فضایل اخلاقی، نشانۀ شجاعت و نقشی اساسی در تعالی انسان و سازندگی جوامع بشری دارد. صداقت یکی از ویژگی‌های مهم پژوهشگران است و اخلاق پژوهش ایجاب می‌کند که پژوهشگر در ارائه صادقانه نتایج و توزیع و اشاعه آن به جامعّه پژوهشی کوشا باشد. یک پژوهشگر باید آنجایی که چیزی نمی‌داند و یا توان انجام آن را ندارد، با صداقت بگوید: از حد توان و دانش من خارج است.

پژوهشگران، مسئولیت ویژه‌ای برای ارزیابی دقیق نتایج پژوهش خود و عرضۀ آن به عموم دارند. در ارائه نتایج پژوهش، پژوهشگر موظف است محدودیت‌های خود و نقایص تحقیق را برای خوانندگان بیان کند.

امانت‌داری

امانت‌داری، اصلی اساسی در اخلاق و عامل اساسی در تعامل صحیح با مردم است و فرموده‌اند: «لا ایمانَ لِمَن لا امانهَ لهَ».^[13]

رعایت حق مالکیت فکری در برخورداری از اطلاعات به دست آمده، یکی از مصادیق امانت‌داری است. اگر انسان، كار و تلاش خود و دیگران را امانت بداند، بی‌گمان حرمت آن را پاس می‌دارد. پژوهشگر باید منابع اطلاعاتی را که در طول مدت پژوهش از آنها بهره برده و حاصل اندیشه و تلاش دیگران است، معرفی کند و هر مطلبی را که از دیگران نقل می‌کند، حتی اگر نقل به معنا باشد، دقیقاً بیان کند.

حفظ منابع و ابزارهای تحقیق (مانند کتب ونسخه‌های امانت‌گرفته شده، دستگاه‌های بازیابی اطلاعات و …) نیز مصداق دیگر آن است که در تحقیقات معطوف به احیای میراث مکتوب اهمیت فراوانی دارد..

رازداری

امام علی(ع) در خصوص اهمیت رازداری می‌فرماید: «صَدْرُ الْعَاقِلِ صُنْدُوقُ سِرِّهِ»^[14] (سینه خردمند صندوق راز اوست) و حتی در جای دیگری فرموده: «لا تَخُن مَنِ ائتَمَنَكَ وَ إِن خانَكَ وَ لا تُذِع سِرَّهُ وَ إِن أَذاعَ سِرَّكَ»^[15]؛ (به كسى كه تو را امین قرار داده است خیانت مكن هر چند او به تو خیانت كرده باشد و راز او را فاش مساز اگر چه او راز تو را فاش ساخته باشد.).

این اصل زمانی ضرورت پیدا می‌کند که ناشناسی ممکن نباشد. گاهی محقق به بسیاری از اطلاعات شخصی افراد دست می‌یابد که اسرار افرادند و فاش کردن آنها، تعدّی به حقوق دیگران است. رازداری بدین معناست که پژوهشگر، هویت پاسخ دهندگان را می‌داند، اما قول می‌دهد که هرگز آنها را فاش نکند. جنبۀ دیگر رازداری این است که محقق هرگز نباید اطلاعات را طوری دسته‌بندی نمایند که خواننده بتواند با کمک آن، مشارکت کنندگان را شناسایی نماید.

نقّادی و نقدپذیری

حرّیت در کسب معرفت، نیازمند رهیافتی نقادانه به معرفت است نه متكی به به اقوال و آراء و سرسپردگی به اشخاص. نقد» به معنای سنجش یك دیدگاه بر اساس تراوزی منطقی و تعیین اعتبار و صحت دقت آن بر مبنای ملاك‌های عینی و همگانی است. نقادی و انتقادكردن، به معنای عیب گرفتن نیست. معنای انتقاد، محک زدن یک شیء و اعتبارسنجیِ یک اندیشه برای تشخیص سالم از ناسالم است.

از سوی دیگر، محقق باید خود را نسبت به شنیدن نقد موظف بداند و واكنش‌های پرخاشگرانه، غیراخلاقی است. پژوهشگرانی كه به لحاظ شخصیتی از هوش هیجانی لازم برخوردار نیستند، یا خودكامه و مستبد می‌اندیشند، تحمل نقد شدن را ندارد‌.^[16]

رعایت حریم شخصی

رعایت حریم خصوصی در تحقیق، یعنی محقق، لوازم، اطلاعات و محیط شخصیِ کسی را بدون اجازه و رضایت خود او در در معرض دسترس خود یا دیگران قرار ندهد. پژوهشگران بایستی مشارکت‌کنندگان در پژوهش را با اطلاعاتی راجع به هدف، روش، خطرها، مشکلات، ناملایمات و پیامدهای ممکن پژوهش آماده کنند و در شرایطی که پژوهشی پرخطر باشد باید به مشارکت کنندگان، فرصت‌ مناسب برای خودداری از مشارکت در پژوهش بدون دردسر و گرفتاری داده شود.

حوصله و بردباری

حلم، بردباری، صبر و سعه‌صدر، حالت روانی مثبتی است که در امر پژوهش اهمیت فراوانی دارد. چرا که پژوهش، وقت‌گیر است و برای به ثمر نشستن آن بایستی با صبوری تلاش کرد و منتظر ماند. کمترین آفت شتاب‌زدگی این است که مانع درک درست موضوع می‌شود و با سطحی‌نگری، عدم کفایت منابع، نقصان روش و کمبود تحلیل، تحقیقی کم‌مایه و نامعتبر شکل می‌گیرد.

بداخلاقی پژوهشی

بد‌اخلاقی و سوء رفتار پژوهشی(Research Misconduct)، رفتار عمدی یا سهوی یک پژوهشگر است که خارج از اصول اخلاقی و علمی باشد. بداخلاقی علمی پژوهشی، شامل جعل، تحریف، دزدیدن الیفات یا اختراعات دیگران، گزارش نادرست آزمایشات، تأثیر دادن پیش‌فرض‌های ذهنی خود در هنگام عمل و نتیجه‌گیری و گزارش نادرست نتایج و نمودارها می‌باشد.

سوء رفتار پژوهشی می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. نگرانی محققان از ارتقا و ترفیع رتبه علمی، اصرار و الزام مسئولان بر انتشار مقاله، در اختیار گرفتن سمت اجرایی، مزایایی جنبی و دسترسی سریع و آسان به دنیای اینترنت و شهرت‌طلبی می‌توانند موجب نقض اخلاق پژوهشی ‌شود. ^[17]

مهم‌ترین مصادیق بداخلاقی و سوء رفتار پژوهشی عبارت است از: ^[18]

انتحال و سرقت علمی

انتحال یا سرقت علمی و ادبی (Plagiarism) هر نوع سرقت ادبی، هنری، علمی یا محتوا ربایی از هر متن یا اثر فکری است و رایج‌ترین بداخلاقی پژوهشی در در دنیای علم و مقالات به شمار می‌آید؛ چندان که هر ساله عده‌ای به همین علت، جزء لیست سیاهِ مراکز و مجلات علمی قرار می‌گیرند. ، انتحال است. به‌طور کلی، هر گاه فردی دست به انتشار محتوایی بزند که حاصل فکر و تلاش دیگران است، سرقت علمی شکل می‌گیرد؛ خواه خودخواسته و خواه غیرعمدی باشد.

درست است که همیشه توسعه علم نیازمند داشتن نگاهی به دستاوردهای پیشین آن است و هر تحقیق جدیدی، از دستاوردهای علمی و تخصصی پیشین بهره می‌برد، اما این امر باید توام با ذکر نام نویسندگان و پژوهشگران قبلی باشد. سرقت ادبی این است که اما اگر نویسنده، اطلاعات خود را از تحقیقات و پژوهش‌های دیگر گرفته باشد، اما به آنها ارجاع ندهد و عملاً دستاوردهای دیگران را به نام خود جابزند.

رایج ترین سرقت علمی را می توان همان عدم رعایت حق کپی دانست. هر مطلب یا متنی که کپی شده و منبع اصلی آن ذکر نشود ،یک سرقت فاحش علمی است. موارد دیگر سرقت علمی، استفاده از پرسش‌نامه سایر تحقیقات بدون ذکر منبع و ماخذ، و کپی‌برداری ساختار مقاله و ادبیات نظری تحقیق بدون ارجاع به منبع است.

جعل و تحریف

منظور از آن، داده‌سازی و جعل و تحریف در گردآوری داده‌هاست. همچنین دستکاری روش تحقیق و نتایج آماری، جعل و تحریف شمرده می‌شود.

سوگیری و دخالت تمایلات

پژوهشگر نباید به خود اجازه دهد که دیدگاه‌ها، خواسته‌ها و اغراض شخصی یا صنفی خود را بر موضوع تحقیق تحمیل کن. تحقیقی معتبر است که بی‌طرفانه و بدون حبّ و بغض صورت پذیرد. از این رو تحلیل و تفسیر جهت‌دار و مخدوش کردن نتایج، یک عمل غیراخلاقی محسوب می‌شود.

شهرت و شخصیت‌ زدگی

برخی از افراد به صِرف مشهور بودن یک باور یا عقیده یا فرضیه آن را می‌پذیرند و آن را پایه تحقیقات خود قرار می‌دهند. مشهور بودن یک عقیده به معنای درست بودن آن نیست. برخی نویسندگان می‌کوشند برای درست جلوه دادن سخن و مدعای خود، افرادِ نام و نشان دار و صاحب نفوذ علمی و تاریخی را مدافع نظریه خود معرفی كنند.

از دیگر بداخلاقی‌های پژوهشی، اضافه کردن نام دیگران به پژوهش جهت بده و بستان علمی، و ارسال همزمان یک مقاله به چند مجله یا کنفرانس، علی‌رغم تأکیدات مجلات و همایش‌هاست.

بی‌هدفی و روزمرگی

بسیاری از تحقیقات، فاقد اهداف کاربردی واقعی، جهت‌گیری‌های نظری و رویکردهای روش‌شناختی معینی است. پژوهشگرانی که انجام پروژه‌های متعددی را به عهده دارند، نتایج آنها اغلب سطحی بوده و خود پژوهشگران نیز تعهد چندانی نسبت به یافته‌های خود احساس نمی‌کنند.

راهكارهای افزایش اخلاق پژوهش

برای رعایت اخلاق توسط پژوهشگران در تحقیقات خود، راهکارهای زیر پیشنهاد می‌شود: ^[19]

1. برگزاری كارگاه‌های اخلاق حرفه‌ای در مراکز پژوهشی و واحدهای درسی اخلاق پژوهش در مراكز آموزشی؛
2. آشناساختن پژوهشگران با سازمان‌های شفافیت جهانی و مقولّه لیست‌های سیاه پژوهشگران؛
3. آشناسازی محققان با پایگاه‌های اطلاعاتی جهان و استاندارهای كیفی آثار و مقالات؛
4. وضع قوانین دقیق و سختگیرانه در مورد ارتكاب بداخلاقی علمی و پژوهشی؛
5. ایجاد مكانیسمی برای تحقیقات و به خصوص پایان‌نامه‌ها برای موضوع‌یابی، موضوع‌آفرینی و موضوع‌سازی مبتنی بر نیازهای حال و آینده و جلوگیری از تكرار عناوین پژوهشی ؛
6. ترویج فرهنگ تعهد در تولیدات علمی، و مسئولیت‌پذیری محققان نسبت به یافته‌های پژوهشی خود؛
7. تقویت كار تیمی و ایجاد بستر لازم برای ایجاد حلقه‌های پژوهشی دانشجویی؛
8. جرأت‌ورزی به طلاب و دانشجویان جهت حركت در مرزهای دانش، بربستر چندرشتگی؛
9. ایجاد زمینه و بستر كاهش فرایندهای اداری و عوامل بوركراتیك سازمانی در راه پژوهش؛
10. ترویج فرهنگ نقد و نقدپذیری و جرأت‌ دادن به محققان برای تفکر انتقادی، ارایه راهكارهای ابداعی و مدلسازی.

فرهنگ پژوهش

بخشی از روحیه و عادات لازم برای تحقیق را نمی‌توان در چارچوب اخلاق، تعریف کرد، اما در هر صورت برای سامان‌دادن تحقیقات موفق، بسیار مهم است. از جمله:

نیازمحوری

پژوهش‌هایی که در جامعه توسط پژوهشگران صورت می‌گیرد، بایستی در پی حل مشکل مردم، سازمان‌ها و حکومت باشد و با انتخاب موضوعات مناسب به مسائل ضروری جامعه بپردازد. اگر مبنای پژوهش حل مشکلی از مشکلات جامعه باشد، آنگاه آن پژوهش ملت‌ها را به حرکت در آورده و محیط‌های آموزشی را زنده و بالنده نگه می‌دارد.

کار جمعی

کار تیمی، نه به عنوان یک پیشنهاد، بلکه به عنوان یک ضرورت در پژوهش مطرح است. تحقیق عمیق و وسیع اقتضا دارد پژوهشگران به صورت متحد و یکپارچه کار کنند تا هم‌افزایی در دستیابی به نتایج صورت پذیرد. بایستی این فرهنگ میان پژوهشگران ایجاد گردد که به سمت انجام پژوهش‌های مشترک با سایر رشته‌ها و یا فرا رشته‌ای حرکت نمایند. در این صورت، هم‌افزایی علمی رخ داده و علم پیشرفت خواهد کرد.

در کار گروهی، افراد در مراحل مختلف تحقیق اعم از: طراحی، منبع‌یابی، طرح پرسش‌های متعدد و متنوع، گردآوری اطلاعات، ارزیابی و حتی نشر اثر با یکدیگر همکاری می‌کنند و نتیجه، از غنا و اتقان بیشتری برخوردار است. با تشکیل تیم‌های علمی و پژوهشی و تیم‌های حرفه‌ای، دانش و تخصص حرفه ای آنها نیز بهبود می‌یابد. ^[20]

یکی از معضلات اساسی در پژوهش، فقدان کار جمعی است. بر اساس تحقیقات صورت گرفته در میان پژوهشگران ایرانی، مشخص گردید که 50٪ پاسخگویان، تنها با یک نفر و 50٪ ما بقی، با 2 تا 24 نفر همکاری کرده‌اند. یعنی هر استاد به طور میانگین تنها با 4 استاد دیگر همکاری داشته است. ^[21]

رهبر معظم انقلاب گلایه کرده‌اند که: « چرا فرهنگ کار جمعی در جامعه‌ی ما ضعیف است؟ این یک آسیب است. با اینکه کار جمعی را غربی‌ها به اسم خودشان ثبت کرده‌اند، اما اسلام خیلی قبل از اینها گفته است: «تعاونوا علی البرّ و التّقوی»، یا: «و اعتصموا بحبل اللّه جمیعا». یعنی حتّی اعتصام به حبل‌اللّه هم باید دسته‌جمعی باشد: «و لا تفرّقوا»! ^[22] و بیان داشته‌اند: «تحقیق دسته‌جمعی، خاطر جمع‌تر از تحقیق فردی است، اختلافات كمتر می‌شود و پیشرفت‌ها بیشتر می‌گردد»؛^[23]

نوآوری

یكی از عمده مشكلاتی كه در پژوهش ممكن است رخ دهد، گرایش و عادت به كارهای تكراری و غیرخلّاقلانه و غیرابتكاری است. حركت در مدارهای بسته، تولید انبوه غیرچالشی و شرح و بررسی‌های متعدد و متواتر به جای پژوهش روش‌مند، نوعی ركود و توقف در پژوهش است. پژوهشگران با نوآوری در تحقیقات خود می‌توانند محصولات علمی منحصر به فردی را تولید کنند و وارد رقابت‌های بین‌المللی شوند.

تبادل علمی

تجربه‌های سایر پژوهشگران منبع ارزشمندی برای تولید علم است و آگاهی و استفادۀ دانشمندان، پژوهشگران، مبتکران، استادان و دانشجویان از یافته‌های علمی و نوآوری‌هایی که در سطح جهان صورت می‌پذیرد، موجب می‌شود تا علاوه بر استفاده موثر از دانش بدست آمده، از صرف وقت و هزینه‌های هنگفت برای تحقیقات تکراری جلوگیری شود.

باید فرهنگی ایجاد شود که به احترام گذاشتن دانسته‌ها، نوعی ارزش محسوب گردد. متأسفانه بخشی از وقت محققان، صرف دوباره‌کاری‌هایی می‌شود که اگر اطلاعات مورد نیاز آنها در دسترس باشد، از آنها خودداری می‌شود.

تعهد به نتایج

تحقیقات پژوهشگران باید دارای اهداف نظری و چارچوب‌های معینی باشد تا نتایج آن، مورد علاقه و توجه خود محقق قرار گیرد.

همچنین نهادها و سازمان‌هایی که سفارش پژوهش داده‌اند و یا تحقیقات و پژوهش‌هایی که در جهت تأمین منافع آنان است، باید از نتایج و دستاوردها این تحقیقات به منظور پیشبرد اهداف خود استفاده نمایند.

1. . برگرفته از کتاب: روش‌تحقیق‌ در ‌فقه‌و‌اصول، مجتبی الهی خراسانی. ↑
2. علی محمودی، «نگرش فلسفی بر اخلاق در پژوهش» دانشگاه اسلامی، سال یازدهم، ش 4، ص132 ↑
3. . آفات پژوهش، محمدعلی نجفی، قم، دار التفسیر، قم ↑
4. بنگرید به: احد فرامرز قراملکی، خاستگاه اخلاق پژوهش، نشریۀ آینه میراث، شماره 27؛ و: خنیفر، حسین و دیگران، تبیین مؤلفه‌های اخلاقی و فرهنگی در پژوهش، نشریۀ معرفت اخلاقی، سال دوم، شماره دوم، صفحه 85 ـ 104. ↑
5. World Commission on the Ethics of Scientific Knowledge and Technology ↑
6. رک: http://www.iranethics.ir؛ http://www.akhlagh.org ؛ http://mehr.tums.ac.ir . ↑
7. بنگرید به: مجید حاجی‌فرجی، «اخلاق در پژوهش‌های زیست پزشکی بر روی آزمودنی‌های انسانی»، اخلاق در علوم وفناوری، سال چهارم، ش 1 و 2، ص70-69 .منصوریان، یزدان. «پایبندی به اخلاق علمی و پیشگیری از فریبکاری در سایه علم». پایگاه تحلیلی خبری لیزنا. سخن هفته شماره 35. 20 تیر 1390 ↑
8. بنگرید به:: احد فرامرز قراملکی، خاستگاه اخلاق پژوهش، نشریۀ آینه میراث دوره جدید زمستان 1383 شماره 27 ↑
9. فرانکفورد، چاوا، نچمپاس دیوید، روشهای پژوهش در علوم اجتماعی، ترجمه فاضل لاریجانی و رضا فاضلی، ص115. ↑
10. برای اطلاع بیشتر از مالکیت معنوی بنگرید به: شامو، عادل، و رِزنیک، دیوید؛ جایگاه اخلاق در پژوهشی علمی، مترجم: عباس کارگردان، فصل نهم. ↑
11. برای مطالعه تفصیلی بنگرید به: جایگاه اخلاق در پژوهشی علمی، مترجم: عباس کارگردان. ↑
12. برای اطلاع بیشتر بنگرید به: احدفرامرز قراملكی، «خاستگاه اخلاق پژوهش»، آینه میراث، سال دوم، ش 4، ص13. نرگس خالقی، «اخلاق پژوهش در حوزه علوم اجتماعی»، اخلاق در علوم و فناوری، سال سوم، ش 1 و 2، ص87و88. ↑
13. محمدی ری‌شهری، میزان الحکمه، ج 1، ص346. ↑
14. نهج‌البلاغه، حكمت6. ↑
15. بحارالأنوار(ط-بیروت) ج 74 ،ص 208 – مستدرک الوسایل ج 9 ، ص 136 ، ح 10476 ↑
16. احد فرامرز قراملکی، روش‌شناسی مطالعات دینی، ص111و121. ↑
17. . بنگرید به: نوذر نخعی و همكاران «آیین‌نامه انضباطی پیشنهادی سوء رفتارهای پژوهشی: یک پژوهش کیفی»، گام‌های توسعه در آموزش پزشکی، دوره هفتم، ش 1، ص2؛ و: علی محمودی، «نگرش فلسفی بر اخلاق در پژوهش» دانشگاه اسلامی، سال یازدهم، ش 4، ص132. ↑
18. . برای مطالعۀ موارد تفصیلی بنگرید به: فلاح، رستم؛ جستارهایی در اخلاق پژوهش، پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تهران، 1395ش. و: شامو، عادل، و رِزنیک، دیوید؛ احمدحسین شریفی، «اخلاق و پژوهش»، پیش شماره دوّم، ص114 و 115؛ خنیفر، حسین و دیگران، تبیین مؤلفه‌های اخلاقی و فرهنگی در پژوهش، نشریۀ معرفت اخلاقی، سال دوم، شماره دوم، بهار 1390، صفحه 101 ـ 104؛ ضیاالدین تابعی و فرزاد محمودیان، «اخلاق در پژوهشگری»، اخلاق در علوم و فناوری، سال دوم، ش 1 و 2، ص52. ↑
19. . برای اطلاع بیشتر بنگرید به: خنیفر، حسین و دیگران، تبیین مؤلفه‌های اخلاقی و فرهنگی در پژوهش، نشریۀ معرفت اخلاقی، سال دوم، شماره دوم، بهار 1390، صفحه 85 ـ 104.نخعی، نوذر و همكاران، «آیین‌نامه انضباطی پیشنهادی سوء رفتارهای پژوهشی: یک پژوهش کیفی»، گام‌های توسعه در آموزش پزشکی، دوره هفتم، ش اول، ص8-1، 1389. ↑
20. حسینی‌فرد و لواف، فعالیت‌های گروهی و تیم‌سازی، فرازان، سال اول، ش 2 و 3، ص2. ↑
21. محمدامین قانعی‌راد، «وضعیت اجتماع علمی در رشته‌های علوم اجتماعی»، علوم اجتماعی، ش 27، ص38. ↑
22. بیانات در دیدار جوانان استان خراسان شمالی‌ 1391/07/23 ↑
23. بیانات در آغاز درس خارج فقه‌ 1370/06/31 ↑