مقدمه
جوایز معماری اسلامی بهمثابه پل میان نظریه و عمل، نقشی محوری در تبدیل مبانی اندیشه اسلامی به واقعیتهای کالبدی در فضای زیست معاصر نقش ایفا میکنند. این جوایز با ایجاد بسترهای ارزیابی منظم و تدوین معیارهای داوری مبتنی بر اصول اسلامی، فرآیند تبدیل ارزشهای هنر و زیباییشناختی اسلام به راهکارهای طراحی و فناوریهای ساخت را تسهیل میبخشند.
این جوایز در چهار بُعد اصلی عمل میکنند: نخست، به عنوان ابزار ارزشگذاری، شاخصهای ارزیابی مبتنی بر اصول اسلامی تعیین میکنند و مسیر معماران را به سوی تحقق ارزشهای دینی هدایت مینمایند. دوم، بهمثابه مکانیزم انگیزشی با تشویق مالی و معنوی، سرمایهگذاری در پروژههایی با رویکرد اسلامی را ترغیب میکنند. سوم، نقش رسانهای-آموزشی دارند و با مستندسازی و انتشار آثار برگزیده، زمینه تولید و انتقال دانش تجربی معماری اسلامی را فراهم میآورند. چهارم، به عنوان ابزار دیپلماسی فرهنگی در سطح بینالمللی، هویت فرهنگی جهان اسلام را در عرصه جهانی تقویت میکنند.
این جوایز با تمرکز بر مسائل واقعی جوامع مسلمان از قبیل مسکن اقتصادی، حفاظت میراث، توسعه پایدار و انطباق با شرایط اقلیمی، راهحلهای عملی و قابل تکرار تولید میکنند. همچنین با ایجاد شبکههای حرفهای بینالمللی و تسهیل تبادل تجربیات، به تولید دانش جمعی و ارتقای کیفیت معماری در جوامع اسلامی کمک مینمایند.
۱. جایزه معماری آقاخان
معرفی اجمالی
جایزه معماری آقاخان (Aga Khan Award for Architecture) از سال ۱۹۷۷ یکی از معتبرترین جوایز بینالمللی در حوزه معماری بهشمار میرود. این جایزه هر سه سال یکبار به پروژههایی داده میشود که استانداردهای تازهای در زمینه معماری، برنامهریزی شهری، حفاظت از محیط و معماری منظر ایجاد کردهاند. هدف اصلی آن بر طرحهایی است که:
- نیازهای اجتماعی و اقتصادی مردم را بیان میکنند.
- الهامبخش تبدیل معماری با ارزشهای فرهنگی جوامع هستند.
- از منابع و فناوریهای محلی بهصورت نوآورانه بهره میبرند.
این جایزه زیر نظر «بنیاد فرهنگی آقاخان» (Aga Khan Trust for Culture – AKTC) برگزار میشود که بخشی از شبکه توسعه آقاخان (AKDN) است.
لینک سایت آقاخان
ساختار و فرایند داوری
مدیریت کلان جایزه بر عهده «کمیته راهبری» است که ریاست بنیاد آقاخان آن را مدیریت میکند. برای هر دوره کمیتهای تشکیل میشود تا صلاحیت پروژهها را بازبینی و با توجه به چالشهای نوین معماری تعیین کیفیت کند. این کمیته همچنین اعضای «هیئت عالی داوری» (Master Jury) را منصوب میکند.
هیئت داوری، نهادی مستقل است که پروژهها را بررسی میکنند و برندگان نهایی را انتخاب میکنند. جایزه نقدی در مجموع یک میلیون دلار است که میان پروژههای منتخب تقسیم میشود.
نقاط قوت و ضعف
از جمله نقاط قوت این جایزه میتوان به جنبههای فرهنگی، اجتماعی و زیستمحیطی توجه کرد و پیوندی میان میراث سنتی و معماری معاصر اشاره کرد. برتری این جایزهها از نمونههای مشابه، ویژگی معماری فرهنگی است. علاوه بر این، اعطای جایزه سخاوتمندانه یکمیلیوندلاری نیز از دیگر امتیازات قابل توجه آن بهشمار میرود. در مقابل، از نقاط ضعف این جایزه میتوان به کمتوجهی به فناوریهای نوین و دیجیتال در طراحی پرداخت و همچنین به سهسالانه بودن ارزیابیها از جهت طولانی بودن اشاره کرد.
شاخص ارزیابی جایزه
در ارزیابی پروژهها، معیارهای زیر مورد توجه قرار میگیرند:
- پاسخگویی به نیازهای جامعه در کاربردهای انسانی، فرهنگی و اقتصادی.
- ارتقای هویت فرهنگی جوامع مسلمان از طریق معماری.
- استفاده خلاقانه از منابع بومی و فناوریهای مناسب اقلیم.
- شایستگی در ایجاد الگوی پروژههای مشابه در سایر مناطق.
منبع مالی
جایزه توسط «بنیاد فرهنگی آقاخان» (Aga Khan Trust for Culture – AKTC) اهدا میشود. این بنیاد بازوی فرهنگی شبکه توسعه آقاخان (AKDN) است و هدف آن استفاده از میراث فرهنگی بهعنوان ابزاری برای توسعه پایدار و بهبود شرایط زیستاجتماعی است.
دستاوردهای برجسته و آثار موفق دورههای گذشته
این جایزه تاکنون در ۱۵ دوره برگزار شدهاست. بیش از ۹۰۰۰ پروژه در سراسر جهان در این جایزه شرکت کردهاند و از میان آنها ۱۲۸ پروژه برنده نهایی اعلام شدهاند. آثار منتخب شامل طرحهایی در زمینه بازآفرینی شهری، احیای بناهای تاریخی، معماری معاصر و پروژههای زیستمحیطی بودهاند.
دیگر جوایز اعطا شده توسط آقاخان
بهجز جایزه معماری، آقاخان جوایز دیگری نیز بهمنظور ارتقاء تعالی در حوزههای فرهنگی، هنری و مدنی آثار اهدا میکند که عبارتاند از:
- جایزه موسیقی آقاخان (Aga Khan Music Award): برای شناسایی و حمایت از موسیقیدانان و هنرمندان میراث موسیقایی در جوامع مسلمان.
- جایزه مطبوعاتی آقاخان (جایزه روزنامه نگاری آقاخان): در برخی سالها برای ترویج روایتهای اصیل فرهنگی و اجتماعی.
با اینحال، جایزه معماری آقاخان بزرگترین، قدیمیترین و بهترین جایزه در میان این جوایز است.
۲. جایزه المصلی
معرفی اجمالی
جایزه مصلی یک مسابقه معماری بینالمللی است که در سال ۲۰۲۴ توسط بنیاد بینال1درعیه2 راهاندازی شد و اهمیت فضاهای عبادی برای نماز را در معماری معاصر بازتعریف میکند. این جایزه بخشی از بینالهای هنراسلامی است و بر طراحی مصلی (فضای انعطافپذیر برای نماز) متمرکز است.
لینک سایت المصلی
ساختار و فرآیند داوری
فرآیند مسابقه به دو مرحله تقسیم شده است. در مرحله اول پنج گروه معماری بر اساس پروژههای قبلی، تنوع تیمی، دانش هنر و معماری اسلامی پذیرفته شدند، در مرحله دوم از بین این پنج گروه برترین برگزیده میشود.
هیئت داوران شامل شاهزاده نواف بن عیاف (رئیس هیئت و مشاور ارشد وزارت فرهنگ عربستان)، فرخ درخشانی (مدیر جایزه آقاخان معماری)، لینا قطمه (معمار)، عذرا اکسامیجا (هنرمند و مورخ معماری، مدیر آزمایشگاه میراث آینده MIT)، و علی ملکاوی (استاد فناوری معماری دانشگاه هاروارد و مدیر مرکز ساختمانهای سبز هاروارد) است.
تیمها باید شامل معمار، مهندس و هنرمند باشند تا بهصورت میانرشتهای کار کنند. طراحی باید تمام نیازهای نماز را برآورده کند، حداقل ۵۰ مترمربع مساحت داشته باشد، ماژولار و قابل جابجایی باشد، و از روشهای ساخت پایدار استفاده کند. فضا باید برای مسلمانان و غیرمسلمانان قابل استفاده باشد و پس از چهار ماه نمایش در بینال، قابل جداسازی و بازسازی در مکان دیگری باشد.
نقاط قوت و ضعف
نقات قوت آن میتوان به رویکرد میانرشتهای که معماری، هنر و مهندسی را ترکیب میکند
تأکید بر پایداری و استفاده از مواد محلی و بازیافتی
هیئت داوران متخصص با تجربه بینالمللی در معماری اسلامی و پایدارسازی بنا
قابلیت جابجایی و استفاده مجدد که عمر مفید اثر را افزایش میدهد
ایجاد فضایی فراگیر که مرزهای دینی را درنوردیده و گفتگوی فرهنگی را تسهیل میکند
اتصال سنت معماری اسلامی با دیدگاه معاصر
نقاط ضعف عبارت است از نوبودن جایزه (اولین دوره در ۲۰۲۴)، هنوز چالشهای بلندمدت مشخص نشده است
نیاز به هماهنگی پیچیده بین سه تخصص مختلف ممکن است فرآیند طراحی را چالشبرانگیز کند
ماهیت موقت ساختار ممکن است محدودیتهایی در دوام ایجاد کند، هرچند قابلیت بازسازی این نگرانی را کاهش میدهد.
شاخص ارزیابی جایزه
پایداری و استفاده از مواد محلی، ماژولار بودن و انعطافپذیری، دانش میراث معماری اسلامی، همکاری میانرشتهای، نوآوری در روش ساخت، و ایجاد فضایی مقدس و فراگیر که هم مسلمانان و هم غیرمسلمانان را بپذیرد.
منبع مالی
جایزه توسط بنیاد بینال درعیه تأمین میشود و برنده ۱۰۰,۰۰۰ دلار جایزه نقدی دریافت میکند. همچنین برای انتقال و نمایش اثر در مکانهای دیگر، از حمایتهای بخش خصوصی نظیر شرکتهای ACWA Power و Vision Invest استفاده شده است.
دستاوردهای برجسته و آثار موفق دوره گذشته
تا الان تنها طرح پذیرفته شده، طرح “On Weaving“ (درباره بافتن) است. توسط EAST Architecture Studio (لبنان/امارات) بههمراه مهندسین AKT II (انگلستان) و هنرمند رِیّان تابت (لبنان/سانفرانسیسکو) ساخته شده است.
ویژگیهای طرح برنده:
- استفاده از مواد زائد درختان خرما شامل شاخوبرگ و الیاف خرما بهعنوان مواد اصلی ساخت
- الهام از سنتهای بافندگی منطقهای و معماری بومی منطقه البلد تاریخی جده
- ساختار ماژولار که شبیه به دستگاه نساجی است و مفاهیم همبستگی و نزدیکی در نماز اسلامی را منعکس میکند
- ترکیب پایداری، نوآوری و احترام بهمیراث در یک نمونه اولیه انقلابی
۳. جایزه الفوزان
معرفی اجمالی
جایزه عبداللطیف الفوزان برای معماری در سال ۲۰۱۱ راهاندازی شد. هدف اصلی این جایزه، توسعه در طراحی مساجد از طریق یک پایگاه داده تخصصی و دقیق است. این جایزه سهساله، معماری مدرن مساجد را برجسته میکند که در عین احترام به روح طراحی سنتی مساجد، مفاهیم معاصر را برای انتقال میراث معنوی و معماری مفاهیم به آینده ادغام میکند.
لینک سایت الفوزان
ساختار و فرایند داوری
جایزه توسط کمیته اجرایی و یک دبیرکل اداره میشود. کمیته اجرایی مسئول نامزدکردن داوران برای هر دوره و نظارت بر ارزیابی تا انتخاب مساجد برنده است. مساجد برنده توسط هیئت داوران بینالمللی متشکل از متخصصان معماری مسجد انتخاب میشوند که بهدقت ثبتنامها را ارزیابی و مقایسه میکنند تا برندگان را مشخص کنند. رئیس هیئت امنای جایزه، شاهزاده سلطان بن سلمان آل سعود است.
نقاط قوت و ضعف
از نقاط قوت تخصصگرایی در معماری مسجد: جایزه الفوزان تنها جایزه جهانی است که منحصراً به طراحی و تحول معماری مسجد اختصاص دارد و به صورت سهگانه (مساجد جمعه، جامع و محلی) آثار را ارزیابی میکند.
بینالمللی و چندبعدی بودن ارزیابیها: هیئت داوران متشکل از پژوهشگران بینالمللی معماری اسلامی است و پروژهها بر اساس معیارهای فرهنگی، اجتماعی، فنی و شهری بررسی میشوند.
پژوهشی و تولید دانش: انتشار کتابهای دوزبانه (عربی و انگلیسی) درباره پروژههای نامزد و برنده، باعث ثبت و انتقال دانش تخصصی در زمینه معماری مسجد شده است.
توجه بهنقش اجتماعی مسجد: بنیانگذاران مسجد باید علاوه بر کارکرد عبادی، بهنقش اجتماعی و فرهنگی در بافت شهری توجه کنند.
جزء نقطه ضعفهای این جایزه میتوان شناخته نشدن در محدوده جهانی را گفت، در مقایسه با جوایز معماری بزرگ مانند پریتزکر(pritzkerprize) یا آقاخان، ناشناخته بودن عمومی این جایزه بین جوامع تخصصی معماری اسلامی است.
شاخص ارزیابی جایزه
مساجد نامزد در سه بخش طبقهبندی میشوند: مساجد جامع ، مساجد جمعه و مساجد محلی. علاوه براین، جوایز ویژهای برای ایدههای نوآورانه که به مفهوم معماری مسجد در قرن بیست و یکم کمک میکنند، اعطا میشود. شاخص ارزیابی که برای دوره پنجم و هفتم مساجد تعیین شده، شامل رابطه مسجد با منطقه، مدرنیته در طراحی معماری، فرمهای نوآورانه، راهحلهای ساخت خلاقانه، راهحلهای سبز سازگار با محیط زیست و پایین بودن هزینه اقتصادی میشود.
منبع مالی
جایزه به نام بنیانگذار خود، شیخ عبداللطیف الفوزان، نامگذاری شده و بهعنوان بخشی از میراث خیریه برجسته او در نظر گرفته میشود. وقف ۶۰ میلیون ریال سعودی برای بودجه و تضمین تداوم جایزه اختصاص داده شده است. در دوره اول، 2 میلیون ریال بین برندگان توزیع شد.
-
دستاوردهای برجسته و آثار موفق دورههای گذشته
دوره اول (۲۰۱۱-۲۰۱۴) : این دوره به مساجد در عربستان سعودی اختصاص داده شده و مراسم اهدای جوایز در فوریه ۲۰۱۴ در الخبر برگزار شد.
دوره دوم (۲۰۱۴-۲۰۱۷) : این دوره مساجد حاشیه خلیج فارس را پوشش میداد و ۱۲۲ مسجد نامزد شدند. سه برنده شامل مسجد مشیرب در قطر، مسجد شیخه سلامه در العین (امارات) و مسجد آرکاپیتا در بحرین بودند.
دوره سوم (۲۰۱۷-۲۰۲۰) : این دوره به معماری مسجد در قرن بیست و یکم اختصاص داشت و ۲۰۱ مسجد از ۴۳ کشور در مسابقه شرکت کردند. هفت برنده شامل مسجد بزرگ منطقه مالی پادشاه عبدالله در ریاض (عربستان سعودی)، مسجد سانجاکلار (ترکیه)، مسجد باسونا (مصر)، مسجد الاحمر (بنگلادش)، مسجد جاوه غربی (اندونزی)، مسجد امیر شکیب ارسلان (لبنان) و مسجد بزرگ جنه (مالی).
دوره چهارم (۲۰۲۰-۲۰۲۴) : بیش از ۲۰۰ مسجد از سراسر جهان ثبتنام شدند و ۲۲ پروژه در فهرست کوتاهی قرار گرفتند. پنج برنده از استرالیا، ترکیه، صربستان، اسلوونی و موزامبیک انتخاب شدند که شامل مسجد توپلا (صربستان)، مرکز اسلامی لیوبلیانا (اسلوونی)، مسجد دوغراماچیزاده علی پاشا (ترکیه)، مسجد ابوبکر (موزامبیک) و مرکز اسلامی استرالیا بودند.
جدول مقایسه سه جایزه معماری
| نام جایزه | گستره فعالیت | سابقه برگزاری | جایزه | زمان و مکان |
|---|---|---|---|---|
| جایزه آقاخان | جوامع مسلمان | از سال ۱۳۵۶ | در مجموع ۱ میلیون دلار | ۱۴۰۲–۱۴۰۴؛ در لیسبون، کراچی، دمشق، حیدرآباد |
| جایزه المصلی | طراحی فضای نماز ماژولار | از سال ۱۴۰۳ | اجرای طرح برنده در محل ثابت برای نمایش عمومی و به دوره اول ۱۰۰.۰۰۰ دلار اعطا شده | جده، عربستان سعودی، دی ۱۴۰۳ تا اردیبهشت ۱۴۰۴ |
| جایزه عبداللطیف الفوزان | طراحی، مرمت و نوآوری در معماری مسجد (جامع، محلی و جمعه) | از سال ۱۳۹۰ | بین ۵۰٬۰۰۰ تا ۱۳۰٬۰۰۰ بر اساس نوع مسجد | شهرهای مختلف الخبر، ریاض، کویت، و جده؛ دوره پنجم در ۱۴۰۵ |
بینال: به معنای دوسالانه است
درعیه: شهری در استان الریاض در کشور عربستان سعودی
برای مشاهده و اطلاع از پست های بیشتر دسته راهیاب جشنوارهها و نمایشگاههای کاربردی به این لینک مراجعه کنید.
