مقدمه
در این راهیاب، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی اصول فقه امامیه، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفتهایم: کتاب «مهارتهای تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخههای موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز میپردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقهمندان به حوزه تاریخی اصول فقه مذاهب و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روشهای تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیقتر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیتهای تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینههای مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران بهشمار میرفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است. وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول میشود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیتالله العظمی خویی میگذراند. وی دورههای کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی میکند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتب امامیه
کتاب التذكرة باصول الفقه
نسخه: مفيد محمد بن محمد (۳۳۶-۴۱۳ ق.)، التذكرة باصول الفقه، تحقيق مهدی نجف، بیروت: دار المفيد للطباعة والنشر، ۱۴۱۴ ق./ ۱۹۹۳ م.
معرفی: التذكرة بأصول الفقه؛ اثر شيخ مفيد مىباشد.شيخ مفيد آراء و انديشههاى اصولى شيخ مفيد را مىتوان در اثر حاضر جستجو كرد كه به وسيله شاگردش ابوالفتح كراجكى خلاصه شده و این کتاب جامعترين كتاب درباره مسائل اصولى است كه در آن روزگار مطرح بوده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
الذريعة الى اصول الشريعة
نسخه: علم الهدى، على بن حسين (۳۵۵- ۴۳۶ ق.)؛ الذريعة الى اصول الشريعة، با مقدمه و تصحیح دکتر ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران.
معرفی: الذريعة إلی أصول الشريعة، تألیف سيد مرتضى علم الهدى به زبان عربى است. اثر حاضر اولین كتاب كامل در اصول فقه شيعه اماميه است كه مسائل اصول فقه را از مسائل اصول دين جدا كرده است؛ در حالى كه در كتبى كه قبل از اين كتاب تأليف مىشد، مسائل اصول فقه و اصول دين به يكديگر خلط مىشده است. كتاب با تصحيح، مقدمه، و تعليقات استاد ابوالقاسم گرجى در دو جلد به زيور طبع آراسته شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
العدة في أصول الفقه
نسخه: طوسی، محمد بن حسن (۳۸۵ – ۴۶۰ ق.)؛ العدة في أصول الفقه، تحقيق محمدرضا الانصاری، قم: مطبعة ستاره، ۱۴۱۷ ق.
معرفی: العدة في أصول الفقه، تألیف شيخ الطائفه، ابوجعفر، محمد بن حسن طوسى (385 – 460 هجرى) است. اين كتاب از بهترين كتابها در علم اصول است و به وسيلۀ يكى از برجستهترين چهرههاى فقهاى شيعه در قرن پنجم نوشته شده است. نگارش اين كتاب موجب دگرگونى و پيشرفت فراوان علم اصول گرديد و مىتوان گفت اين كتاب در نوع خود بىنظير است و قبل از آن، هيچ كتابى اين گونه به بسط و گسترش و تحقيق در مباحث علم اصول نپرداخته است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
معارج الاصول
نسخه: محقق حلی، جعفر بن حسن (۶۷۶۶۰۲ ق.)؛ معارج الاصول، به کوشش محمد حسين رضوی، قم: مؤسسة آل البيت للطباعة والنشر، ۱۴۰۳ق.
معرفی: معارج الأصول اثر جعفر بن حسن، معروف به محقّق حلّى است. اين كتاب، به واسطه عمق مطالبش تا ساليان سال محور تدقيق و بررسى بوده و با وجود كتابهاى اصولى ديگر، طراوت و تازگيش را حفظ نموده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
مبادى الوصول الى علم الاصول
نسخه: علامه حلی، حسن بن یوسف (۶۴۸-۷۲۶ق.)؛ مبادى الوصول الى علم الاصول، اخراج و تعلیق و تحقيق عبد الحسين محمد على البقال، قم: مكتب الاعلام الاسلامی، ۱۴۰۴ق.
معرفی: مبادي الوصول إلی علم الأصول، تألیف علامۀ حلى، جمالالدين، ابومنصور، حسن بن يوسف بن على بن مطهر حلى (648 – 726 هجرى قمرى) است. اين كتاب با تصحیح عبدالحسین محمد علی بقال حاوی قواعد اصلى و مهم علم اصول است كه به شكلى مختصر و مفيد بيان شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
معالم الدين و ملاذ المجتهدين
نسخه: ابن شهید ثانی، حسن بن زین الدین (۹۵۹-۱۰۱۱ ق.)؛ معالم الدين و ملاذ المجتهدين، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، بی تا.
معرفی: معالمالدين و ملاذ المجتهدين (قسم الأصول)، تألیف شيخ جمالالدين حسن بن شيخ زينالدين شهيد ثانى بن على بن احمد عاملى جبعى (متوفاى 1011 قمرى) است. كتاب معالمالدين كه كتابى اصولى است، مقدمۀ كتاب معالمالدين و ملاذ المجتهدين، كه كتابى فقهى است، مىباشد. اين كتاب مشهورترين تأليف و تصنيف شيخ حسن بن شهيد ثانى مىباشد، به طورى كه او را به نام صاحب معالم مىشناسند. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت
الوافية في أصول الفقه
نسخه: تونی عبدالله بن محمد ( – ۱۰۷۱ ق.)؛ الوافية في أصول الفقه، تحقیق سید محمد حسین رضوی کشمیری، قم: مجمع الفكر الاسلامی، تاریخ مقدمه ناشر ۱۴۱۲ ق.
معرفی: الوافية في أصول الفقه، به زبان عربى، اثر فاضل تونى، ملا عبدالله بن محمد تونى بشروى خراسانى (متوفاى 1071ق)، است. آنطور كه سيد خوانسارى در «روضات الجنات» و آقا بزرگ تهرانى در «الذريعة» آوردهاند، تاريخ تأليف كتاب، سال 1059ق، است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت
الاصولا لاصيلة
نسخه: فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (۱۰۰۶- ۱۰۹۱ ق.)؛ الاصولا لاصيلة، عنى بطبعه و نشره میرجلال الدين الحسيني الارموى [تهران]: سازمان چاپ دانشگاه ۱۳۹۰ ق./ ۱۳۴۹.
معرفی: الاصول الاصيلة، مهمترين كتاب انتقادى فيض كاشانى در زمينه علم اصول به شمار مىآيد، زيرا ديدگاه او در زمينه منابع اجتهاد و عدم حجيت ادله ظنيه در این كتاب آشكار مىگردد. وى در این كتاب به تاييد آرا و افكار اخبارىها و رد ظنون اجتهادى مىپردازد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
الفوائد الحائرية
نسخه: بهبهانی، محمد باقر بن محمد اکمل (۱۱۱۸-۱۲۰۵ ق.): الفوائد الحائرية، قم: مجمع الفكر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.
معرفی: الفوائد الحائرية، تألیف محمدباقر بن محمد اكمل بهبهانى، مشهور به وحيد بهبهانى (متوفاى 1206 قمرى) است.
در هر دوره از مراحل رشد علم اصول، بزرگانى از علما تحولى عظيم در آن ايجاد كردهاند. يكى از اين ستارههاى درخشان وحيد بهبهانى قدسسره مىباشد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
قوانين الاصول
نسخه: میرزای قمی، ابوالقاسم بن محمد حسن (۱۱۵۱-۱۲۳۱ ق.)؛ قوانين الاصول، طهران: المكتبة العلميه الاسلاميه، ۱۳۷۸ ق.
معرفی: قوانين الأصول، از مهمترين و مشهورترين تصنيف ميرزاى قمى كه به زبان عربى نوشته شده، اين كتاب يك دوره كامل علم اصول است كه جلد اوّل آن شامل مباحث الفاظ و جلد دوّم آن حاوى مباحث عقلى است. مولّف در اين كتاب سعى نموده، علاوه بر ايضاح مسائل اصولى، حجيّت مطلق ظنون را نيز ثابت نمايد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتاب بدیا / نورلایب
الفصول الغروية في الاصول الفقهية
نسخه: حائری اصفهانی محمد حسين بن عبدالرحيم ( – ۱۲۵۴ ق.)؛ الفصول الغروية في الاصول الفقهية، دار احياء العلوم الاسلاميه، ۱۴۰۴ ق.
معرفی: الفصول الغروية في الأصول الفقهية، تألیف محمدحسین بن محمد رحيم (عبدالرحيم) ايوان كيفى ورامينى اصفهانى (متوفاى بين 1254 تا 1261 قمرى) است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
فرائد الاصول
نسخه: انصاری، مرتضی بن محمد امین (۱۲۱۴ – ۱۲۱۸ ق.)؛ فرائد الاصول: الرسائل اعداد: لجنة تحقيق تراث الشيخ الاعظم، قم: مجمع الفكر الاسلامی، ۱۴۱۹ ق. / ۱۳۷۷.
معرفی: فَرائِدُ الاُصول یا رسائل کتابی در اصول فقه، اثر شیخ مرتضی انصاری (۱۲۱۴–۱۲۸۱ق)، فقیه و اصولی مشهور شیعه. رسائل کتابی بسیار مهم در اصول فقه شیعه است که این دانش را متحول کرده و اصولیان بعدیِ شیعه بسیار متأثر از آن بودهاند. این کتاب از همان دوره نویسنده، موردتوجه عالمان شیعه قرار گرفته و تدریس و شرح شده است. شیخ انصاری در آن، هم ساختار جدیدی برای علم اصول مطرح کرده و هم دیدگاههایی ابتکاری ارائه داده است که بهجهت درستی و اهمیتشان موردقبول عالمان شیعه واقع شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
اوثق الوسائل في شرح الرسائل
نسخه: اوثق الوسائل في شرح الرسائل، ميرزا موسى تبریزی (د. ۱۲۹۹ ق.)، قم: کتبی نجفی ۱۳۹۷ ق.
معرفی: أوثق الوسائل فی شرح الرسائل، تألیف میرزا موسى بن جعفر بن احمد تبريزى (متوفاى 1307 قمرى)، یکى از بهترين شروح فرائد الأصول (رسائل) شيخ اعظم انصارى است و از نظر وسعت تتبع و تنوع مطالب كم نظير مىباشد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
قوامع الفضول عن وجوه حقائق الاصول؛ قوامع الاصول؛ حقائق الاصول
نسخه: عراقی نجفی، محمود بن جعفر (۱۳۴۰ – ۱۳۰۸ ق.)؛ قوامع الفضول عن وجوه حقائق الاصول؛ قوامع الاصول؛ حقائق الاصول، به کوشش کاظم رشتی، چاپ سنگی تاریخ کتابت ۱۳۵۰، تهران: بینا.
معرفی: قوامع الفضول عن وجوه حقایق علم الاصول تقریرات مباحث اصول فقه شیخ مرتضی انصاری (متوفی 1281ق) به قلم شیخ محمود عراقی میثمی (1308-1240ق) است. کتاب خطی بوده و به چاپ سنگی به طبع رسیده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب
كفاية الاصول
نسخه: آخوند خراسانی، محمد کاظم بن حسین (۱۲۵۵-۱۳۲۹ ق.)؛ كفاية الاصول، تحقيق مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، قم: مؤسسة آل البيت لاحياء التراث ۱۴۰۹ ق.
معرفی: كفاية الأصول، اثر عربى آخوند خراسانى است كه در سالهاى 1321ق، به بعد تأليف شده و برخى، فهم آن را ملاك اجتهاد(به معنى مصطلح) دانستهاند. اين كتاب، آخرين متن درسى علم اصول، در دوره سطح حوزههاى تشيع است كه در آن، آخرين يافتههاى آخوند خراسانى در علم اصول، به سبک كلاسيك و نو مطرح شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
الاصول الاصلية والقواعد الشرعية
نسخه: شبر، عبدالله (۱۷۷۴ – ۱۸۲۶م)؛ الاصول الاصلية والقواعد الشرعية، قم: کتابفروشی مفید، ۱۴۰۴ق.
معرفی: الأصول الأصلية و القواعد الشرعية، ياالأصول الأصلية و القواعد المستنبطة من الآيات و الأخبار، به زبان عربى، تأليف سيد عبداللّه بن محمدرضا شبر حسینى حلى كاظمى (متوفاى 1242ق) است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیابهای پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
جهت دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.