مقدمه

در این راهیاب، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی اصول فقه (مالکیه و حنابله)، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخه‌های موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تاریخی اصول فقه مذاهب و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.

معرفی پژوهشگر

«شیخ عبدالهادی فضلی»

عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)

«دکتر حسین صابری»

«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است. وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)

معرفی کتب

1. مالکیه

منتهى الوصول والامل في علمي الاصول والجدل

نسخه: ابن حاجب، عثمان بن عمر (۵۷۰-۶۴۶ ق.)؛ منتهى الوصول والامل في علمي الاصول والجدل، قاهره: مطبعة السعاده، ۱۳۲۶ ق.

معرفی: منتهی الوصول و الأمل في علمي الأصول و الجدل، اثری از جمال‌الدین ابوعمرو عثمان بن عمرو بن ابی‌بکر (م 571ق)، معروف به ابن حاجب از عالمان نحوی، اصولی و مالکی‌مذهب است. نام این کتاب در منابع کتاب‌شناسی و تراجم با عنوان «منتهی السول و الأمل في علمي الأصول و الجدل» ذکر شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: نورلایب

مختصر المنتهی

نسخه: همو، مختصر المنتهی، چاپ شده همراه با مسلم الثبوت، مطبعة كردستان، ۱۳۲۶ ق.

معرفی: مختصر إبن الحاجب في أصول الفقه یا «مختصر منتهی السؤل و الأمل فی علمی الأصول و الجدل» اثر جمال‌الدین ابی عمرو عثمان بن عمر مالکی (متوفای 646ق) مشهور به ابن حاجب، در علم اصول فقه است. این اثر توسط احمد فرید مزیدی تحقیق شده است و در پاورقی آن نیز «غایة المطالب فی تخریج احادیث ابن الحاجب» آمده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: نورلایب

شرح تفقيح الفصول في اختصار المحصول من الاصول

نسخه: قرافی، احمد بن ادریس (۶۲۶ – ۶۸۴ ق.)؛ شرح تفقيح الفصول في اختصار المحصول من الاصول، مصر، ۱۳۰۷ ق.

معرفی: شرح تنقيح الفصول في اختصار المحصول من الأصول، اثر شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ادریس قرافی (متوفی 684ق)، کتابی است یک جلدی به زبان عربی با موضوع اصول فقه. این کتاب، حاصل تلخیص کتاب‌های دیگری است که از کتاب «المحصول» فخر رازی استنتاج شده‌اند؛ اتفاقا خود کتاب «المحصول» نیز حاصل جمع کتاب‌های دیگری است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: نورلایب

نفائس الاصول في شرح المحصول

نسخه: همو، نفائس الاصول في شرح المحصول، تحقيق محمد عبد القادر عطاء، بيروت: دارالكتب العلميه، ۱۴۲۱ ق.

معرفی: نفائس الأصول في شرح المحصول، اثر شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن ادریس بن عبدالرحمن صنهاجی مصری، مشهور به قرافی (متوفی 684ق)، کتابی است 9 جلدی به زبان عربی، با موضوع اصول فقه در شرح کتاب «المحصول» فخر رازی. این اثر با تحقیق و تعلیقات شیخ عادل احمد عبدالموجود و شیخ علی محمد معوض و با تقریظ دکتر عبدالفتاح ابوسنه، به چاپ رسیده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: نورلایب

تقريب الوصول إلى علم الاصول

نسخه: ابن جزی، محمد بن احمد (۶۹۳ – ۷۴۱ق.)؛ تقريب الوصول إلى علم الاصول، تحقیق عبدالله محمد الجبوري، بغداد: جامعة بغداد، ۱۴۱۰ ق. / ۱۹۹۰ م.

معرفی: ابوالقاسم محمد بن احمد بن جزى كلبى (693-741ق)، فقيه مالكى، مفسّر و شاعر غرناطى بود. برخی آثار وی التسهیل لعلوم التنزیل، القوانين الفقهية و المختصر البارع في قراءة نافع و… است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: نورلایب

مفتاح الاصول في بناء الفروع على الاصول

نسخه: شریف تلمسانی، محمد بن احمد (۷۱۰-۷۷۱ ق.)؛ مفتاح الاصول في بناء الفروع على الاصول، تحقیق احمد عز الدين عبد الله خلف الله. دار السعاده، ۱۴۱۶ ق / ۱۹۹۶ م.

معرفی: مفتاح الوصول إلی بناء الفروع علی الأصول، نوشته ابوعبدالله محمد بن احمد حسنی تلمسانی (متوفای 771ق)، معروف به شریف تلمسانی، محقق و از علمای مشهور مالکی‌مذهب در مغرب است. ضمیمه این کتاب، اثری دیگری از نویسنده تحت عنوان «مثارات الغلط في الأدلة» است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: نورلایب

الاعتصام

نسخه: شاطبی، ابراهیم بن موسی ( – ۷۹۰ ق.)؛ الاعتصام، مصر: المكتبة التجارية الكبرى.

معرفی: الاعتصام، تألیف ابراهیم بن موسی شاطبی، به زبان عربى، درباره ضرورت تمسّك و اعتصام به كتاب و سنّت و پرهيز از بدعت نوشته شده است. مؤلف در مقدمه كتاب به بيان معناى حديثى كه درباره غربت اسلام از پيامبر اكرم(ص) روايت شده مى‌پردازد. پس از آن ضمن ابوابى چند به بيان معناى بدعت و لزوم پرهيز از آن پرداخته است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتاب پدیا / نورلایب

الموافقات في أصول الفقه

نسخه: همو، الموافقات في أصول الفقه، تحقيق عبدالله دراز، بیروت: دار الكتب العلميه، ۱۴۲۲ ق. / ۲۰۰۱ م.

معرفی: الموافقات، اثر ابو اسحاق ابراهیم بن موسی بن محمد بلخی شاطبی (متوفی 790ق)، کتابی است در شش جلد به زبان عربی با موضوع اصول فقه و علل احکام. این اثر با مقدمه بکر بن عبدالله ابوزید، همچنین مقدمه، تصحیح و تعلیقات ابوعبیده مشهور بن حسن آل سلمان به چاپ رسیده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: نورلایب

وهبه الوجيز فى اصول الفقه

نسخه: زحيلي، وهبه الوجيز فى اصول الفقه، دمشق: دار الفکر، ۱۹۹۵ م.

معرفی: الوجيز في أصول الفقه الإسلامي، عنوان اثری است دو جلدی و به زبان عربی از دکتر محمد مصطفی زحیلی. سعی نویسنده در بیان آرای کاربردی با قلمی بسیط و پرهیز از حواشی مباحث کم‌کاربرد در این علم بوده که کتاب، برای آغازگران علم اصول، راهگشا باشد نه رهزن. وی برخی توضیحات و اختلافات آرا و… را هم در حواشی کتاب ذکر کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتاب پدیا / نورلایب

2. حنابله

العدة في اصول الفقه

نسخه: ابن فراء، محمد بن حسین (۳۸۰ – ۴۵۸ ق.)؛ العدة في اصول الفقه، بیروت مؤسسة الرساله ۱۴۰۰ ق.

معرفی: العدة في أصول الفقه، تألیف شيخ الطائفه، ابوجعفر، محمد بن حسن طوسى (385 – 460 هجرى) است. نگارش اين كتاب موجب دگرگونى و پيشرفت فراوان علم اصول گرديد و مى‌توان گفت اين كتاب در نوع خود بى‌نظير است و قبل از آن، هيچ كتابى اين گونه به بسط و گسترش و تحقيق در مباحث علم اصول نپرداخته است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: نورلایب

الواضح في أصول الفقه

نسخه: ابن عقيل، علی بن عقيل (۴۳۱-۵۱۲ ق.)؛ الواضح في أصول الفقه، تحقيق جورج مقدسي، بيروت: المطبعة الكاتوليكيه، ۱۹۹۶ م.

معرفی: الواضح في أصول الفقه، اثر ابوالوفاء علی بن عقیل بن محمد بن عقیل بغدادی حنبلی (متوفی 513ق)، کتابی است در پنج جلد به زبان عربی با موضوع اصول فقه. نویسنده در این اثر به تبیین اصول فقه حنبلی پرداخت است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

روضة الناظر و جنة المناظر

نسخه: ابن قدامة، عبدالله بن احمد (۵۶۲۵۴۱ ق.)؛ روضة الناظر و جنة المناظر، تحقيق عبد العزيز عبد الرحمن السعيد، رياض: جامعة الامام محمد بن سعود، ۱۳۹۹ ق.

معرفی: روضة الناظر، اثر موفق‌الدین عبدالله بن احمد مقدسی حنبلی، مشهور به ابن ‌قدامه (541-‌620ق)، اثرى در اصول فقه حنبلى است که با تحقیق شعبان محمد اسماعیل، به چاپ رسیده است. نام اصلى کتاب، «روضة الناظر و جنّة المناظر في أصول الفقه على مذهب الإمام أحمد بن حنبل» است که گاه به‌اختصار، «الروضة» نامیده مى‌شود. تاریخ دقیق تألیف کتاب، مشخص نیست. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

المختصر في أصول الفقه على مذهب الامام احمد بن حنبل

نسخه: ابن لحام، علی بن محمد (۷۵۲-۸۰۳ ق.)؛ المختصر في أصول الفقه على مذهب الامام احمد بن حنبل، تحقيق محمد مظهر بقا، مكه مكرمه مركز البحث العلمي بكلية الشريعه، جامعة الملك عبدالعزیز، ۱۴۰۰ ق. / ۱۹۸۰ م.

معرفی: المختصر في أٌصول الفقه علی مذهب الإمام أحمد بن حنبل، اثر علاءالدین ابوالحسن علی بن محمد بن علی بن عباس بن شیبان بعلی، معروف به ابن لحام، کتابی است در اصول فقه مذهب حنبلی که با تحقیق محمد مظهر بقا، به چاپ رسیده است. کتاب با مقدمه محقق آغاز و مطالب دربردارنده مباحث علم اصول، از مبحث الفاظ تا اجتهاد و تقلید، می‌باشد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: مکتبه النور / نورلایب

شرح الكوكب المنير المسمى بمختصر التحرير

نسخه: ابن نجار، محمد بن احمد (۸۹۸-۹۷۲ق.)؛ شرح الكوكب المنير المسمى بمختصر التحرير، تحقيق محمد حامد فقی، قاهره: ۱۳۷۲ ق./ ۱۹۵۳ م.

معرفی: شرح الكوكب المنير المسمی بمختصر التحرير أو المختبر المبتكر شرح المختصر في أصول الفقه، اثر محمد بن احمد بن عبدالعزیز بن علی فتوحی حنبلی، معروف به ابن نجار (متوفی 972ق)، شرحی است بر کتاب «الكوكب المنير المسمی بمختصر التحرير»، اثر خود ابن نجار که در واقع خلاصه‌شده کتاب «تحرير المنقول و تهذيب علم الأصول»، نوشته علاءالدین علی بن سلیمان بن احمد مرداوی مقدسی است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / مکتبه النور

المدخل الى مذهب الامام احمد بن حنبل

نسخه: بدران، عبدالقادر (۱۸۴۸ – ۱۹۲۷م.)؛ المدخل الى مذهب الامام احمد بن حنبل، تحقیق عبدالله عبد الحسين التركي، بیروت: مؤسسة الرسالة، ۱۴۰۱ ق.

معرفی: المدخل إلی مذهب الإمام أحمد بن حنبل، تألیف عبدالقادر بن بدران دمشقی (متوفی 1346ق)، از جمله آثار مهم مذهب حنبلی است که در آن مباحثی چون اعتقادات، اصول فقه و اصطلاحات و آثار مهم مذهب حنبلی مطرح شده است. مقدمه و تحقیق این اثر به قلم عبدالله بن عبدالمحسن ترکی است. کتاب، مشتمل بر مقدمه (در معرفی کتاب و نویسنده و آثار او) و هشت عقد است. نویسنده در نگارش این اثر از بسیاری از کتب اصول فقه در مذهب حنبلی و دیگر مذاهب استفاده کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

________________________________________________________

برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیاب‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.

جهت دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.

و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی می‌توانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.