گزیده ویدئویی از سخنان استاد رضا اکبری عضو گروه فلسفه و کلام دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه امام صادق (عليه السلام) در سومین هم‌اندیشی اصحاب علوم اسلامی با عنوان «مفهوم روش در علم» تقدیم می‌گردد.
ایده‌های مهم استاد رضا اکبری
علم به مثابه یک نهاد و گستردگی مفهوم روش: اکبری مفهوم علم را نه صرفاً مجموعه‌ای از گزاره‌ها، بلکه یک “نهاد” تلقی می‌کند که دارای اجزای مختلفی از جمله معلم، دانشجو (طلبه)، کتاب آموزشی، انتقال دانش، تربیت استاد، انگیزه‌بخشی به دانشجو، نظام جبران و عمومی‌سازی و کاربردی‌سازی دانش است. این دیدگاه نهادی، مفهوم روش را بسیار گسترده‌تر می‌کند و شامل:
- روش‌های آموزش: چگونگی انتقال موثر دانش.
- روش‌های تحقیق: فرآیندهای نظام‌مند برای تولید دانش.
- روش‌های تنظیم‌گری دانش: سازوکارهای سازماندهی و اعتباربخشی به دانش.
- روش‌های تفکر: شامل تفکر انتقادی و تفکر نوآورانه (اشاره به مفهوم “تریز” که توسط دکتر دیگری مطرح شده است).
- روش‌های تاریخی: بررسی و فهم تحولات روش‌شناختی در طول زمان.
نکات قابل توجه
- به اعتقاد استاد اکبری، با در نظر گرفتن علم به عنوان یک نهاد، “مفهوم روش خیلی گسترده می‌شود.”
- هویت تاریخی علم و ضرورت بازسازی روش‌های سنتی: اکبری بر این باور است که علم دارای “هویت تاریخی” است و لذا شناخت روش‌هایی که در سنت علمی مورد استفاده قرار می‌گرفته، اهمیت بسزایی دارد. بر این اساس، نیاز به “روش‌هایی برای بازسازی روش‌های قدیمون” احساس می‌شود تا مشخص شود علمای گذشته در اصول مختلف از چه رویکردهایی بهره می‌بردند.
- ایشان با آوردن مثالی از موفقیت یک کارخانه به دلیل روش خاص خود، این ایده را تبیین می‌کند: “خیلی از این روش‌ها مثل کارخانه‌ها که فرض کنید یه نفر میاد کارخانه هوندا رو راه می‌اندازد و بعد به سود دهی عجیب غریب می‌رسد. یک عده میان اون روش رو دنبال می‌کنند، استخراج می‌کنند. در بین علمای ما مثلاً آیت‌الله بروجردی الگوی خاصی برای مواجه با احادیث داشتند. یک عده‌ای رفتند تلاش کردند که الگوی آیت‌الله بروجردی در فهم متون چی بود”.
- برای استخراج و بازسازی این روش‌ها، به “روش‌های ریکانستراکشن” نیاز است.
- لزوم بهره‌گیری از تجربیات جهانی و روش‌های نوین: اکبری تاکید دارد که علم محدود به یک جغرافیا نبوده و در کشورهای دیگر نیز وجود داشته است. بنابراین، استفاده از “تجربیات دیگران” و آشنایی با “روش‌های جدیدی که الان دارد اتفاق می‌افتد” ضروری است.
- ایشان به طور مشخص به موارد زیر اشاره می‌کند:
- روش‌های جدید معناشناسی
- روش‌های جدید تاریخی
- روش‌های جدید تحلیل متون
- روش‌های جدید دیجیتالی
- روش‌های جدید پدیدارشناختی
روش شناسی پویا
- به نظر استاد اکبری، این روش‌های نوین می‌توانند کمک شایانی به پیشرفت علمی نمایند.
- ماهیت چندگانه و “شباهت خانوادگی” مفهوم روش: اکبری با استفاده از اصطلاح فلسفی ویتگنشتاین، مفهوم روش را بیشتر به یک “مفهومی که به صورت شباهت خانوادگی استفاده می‌شود” تشبیه می‌کند. به این معنا که روش در “کانتکست‌های مختلف می‌تواند معانی مختلف داشته باشه” و یک تعریف واحد و ثابت برای آن وجود ندارد.
- تنوع روشی و احترام به روش‌های مختلف: اکبری به “سیره عقلا” در میان علما اشاره می‌کند و بیان می‌دارد که عالمان مختلف با تخصص‌های گوناگون (مانند متخصص علم اصول و فیلسوف)، هر دو اهل علم و تعقل بوده‌اند و به روش‌های یکدیگر احترام می‌گذاشتند. همچنین، گاهی اوقات از روش‌های یکدیگر به صورت مشترک (“اورلپ”) استفاده می‌کردند.
- این نشان می‌دهد که “تنوع روشی یک چیزی است که به صورت معقول بوده و استمرارم پیدا خواهد کرد، دستوری هم نیست.”
- ضرورت ایجاد “مدرسه روش” در حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها: اکبری معتقد است که صرفاً با توضیح مفهوم روش، مشکلات موجود حل نمی‌شود و نیاز به ایجاد “مدرسه روش در حوزه علمیه” و همچنین در دانشگاه‌ها وجود دارد.
- ایشان به دو تجربه ناموفق در دانشگاه‌های علامه طباطبایی و دانشگاه خودشان (بدون ذکر نام دقیق) اشاره می‌کند که در آن‌ها تلاش‌هایی برای تاسیس مدرسه روش صورت گرفته بود.
- اکبری تاکید می‌کند که این مدارس روش نباید به صورت “مدیریتی از بالا به پایین” بلکه به صورت “حلقه‌ها و دایره‌های کوچیک روش” شکل بگیرند. به این ترتیب که هر استادی که در روش خاصی تخصص دارد، آن روش‌ها را آموزش دهد و این حلقه‌ها در تعامل با یکدیگر قرار بگیرند تا انگیزه‌بخشی برای یادگیری روش در حوزه‌های علمی حاصل بشود.
نکات کلیدی و قابل تامّل
- نگاه سیستمی و نهادی اکبری به علم، ابعاد جدیدی از مفهوم روش را آشکار می‌سازد.
- تاکید بر اهمیت شناخت میراث روش‌شناختی علمای گذشته و تلاش برای بازسازی روش‌های آنان، رویکردی نوآورانه در مطالعات روش‌شناسی به نظر می‌رسد.
- ضرورت تعامل با تجربیات جهانی و بهره‌گیری از روش‌های نوین در حوزه‌های مختلف علمی، از جمله نقاط قوت دیدگاه اکبری است.
- تشبیه مفهوم روش به “شباهت خانوادگی” نشان‌دهنده درک عمیق ایشان از پیچیدگی و تنوع کاربردهای این مفهوم است.
- پیشنهاد تاسیس “مدرسه روش” به صورت شبکه‌ای و مبتنی بر تخصص اساتید، راهکاری عملی برای ارتقای سطح روش‌شناسی در جامعه علمی به نظر می‌رسد.
جمع‌بندی دیدگاه استاد اکبری:
دیدگاه‌های رضا اکبری در خصوص مفهوم روش، بسیار جامع، عمیق و راهگشا است. ایشان با تاکید بر ابعاد نهادی و تاریخی علم، ضرورت توجه به روش‌های سنتی و نوین، و همچنین ماهیت چندگانه این مفهوم، افق‌های جدیدی را در مطالعات روش‌شناسی پیش روی محققان و متفکران قرار می‌دهد. پیشنهاد ایجاد “مدرسه روش” به عنوان بستری برای آموزش و تبادل تجربیات روش‌شناختی، گامی مهم در جهت ارتقای کیفیت پژوهش و تولید دانش در جامعه علمی محسوب می‌شود.
برای مطالعه بیشتر جهت واکاوی مفهوم روش اینجا را کلیک فرمایید.
