مقدمه
در این راهیاب، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی قواعد فقهی (حنفیه و شافعیه)، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفتهایم: کتاب «مهارتهای تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخههای موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز میپردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقهمندان به حوزه قواعد فقهی و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روشهای تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیقتر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیتهای تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینههای مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران بهشمار میرفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است. وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول میشود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیتالله العظمی خویی میگذراند. وی دورههای کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی میکند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتب
1-حنفیه
کتاب اصول الکرخی
نسخه: کرخی، ابوالحسن ( – ۳۴۰ ق.)؛ اصول الکرخی، چاپ شده همراه با تأسيس النظر با مقدمه خليل الميس، بيروت: دار الفكر.
معرفی: هو أبو الحسن عبيد الله بن الحسين بن دلال بن دلهم، الكرخي، البغدادي، الحنفي، الفقيه، الإمام الزاهد، مفتي العراق، وشيخ الحنفية. له مؤلفات عدَّة، منها: المختصر في الفقه؛ شرح الجامع الصغير؛ شرح الجامع الكبير، لمحمد بن الحسن؛ رسالة في الأصول: ذكر فيها الأصول التي عليها مدار كتب أصحاب أبي حنيفة. (مطالعه بیشتر در ویکی پدیا)
دسترسی به کتاب: نورلایب
تأسيس النظر
نسخه: دبوسی، ابوزید عبیدالله بن عمر (۳۶۷-۴۳۰ ق.)؛ تأسيس النظر، بيروت: دار الفكر.
معرفی: تأسيس النظر، از آثار محدّث، اصولی، قاضی و فقیه حنفی، ابوزید عبیدالله عمر بن عیسی دبوسی مشهور به ابوزید دبوسی (متوفای 432ق)، است که به بررسی «علم الخلاف» و بیان مسائل اختلافی بین فقیهان اهلسنت میپردازد و میکوشد اصول و قواعدی فراهم سازد تا علاقمندان بتوانند در موارد مشابه، داوری صحیحی داشته باشند. در پایان این اثر، رساله محدث، فقیه حنفی و متکلم معتزلی، ابوالحسن کرخی (متوفای 340ق) همراه با توضیحات نجمالدین نسفی در باب دانش اصول فقه بر اساس مشرب حنفیان ضمیمه شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب
کتاب الفروق
نسخه: کرابیسی، اسعد بن محمد بن حسين (۴۹۰ – ۵۷۰ ق.)؛ الفروق، تحقيق محمد طموم، كويت: وزارة الاوقاف والشئون الاسلاميه، ۱۴۰۲ ق.
معرفی: ابومظفر اسعد بن محمد بن حسین کرابیسی جمال الاسلام نیشابوری (۵۷۰ق)، فقیه حنفی مذهب بود.
او دو کتاب در فقه حنفی به نامهای «الفروق فی المسائل الفرقیه» و «الموجز» از او به یادگار مانده است.
وی در سال ۵۷۰ هجری درگذشت. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب
کتاب الاشباه و النظائر
نسخه: ابن نجیم، زین الدین بن ابراهيم (۹۲۶ – ۹۷۰ ق.)؛ الاشباه والنظائر، قاهره: مطبعة وادى نيل ۱۲۹۸ ق.
معرفی: الأشباه و النظائر علی مذهب أبيحنيفة النعمان، اثر زینالدین بن ابراهیم، معروف به ابن نجیم مصری، یکی از مهمترین کتب فقهی مکتب حنفی است که به زبان عربی، به چاپ رسیده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتاب پدیا / نورلایب
خاتمة مجامع الحقائق
نسخه: خادمی، محمد بن محمد بن مصطفى ( – ۱۱۷۶ ق.)؛ خاتمة مجامع الحقائق، مصر : مطبعة عامره، ۱۲۸۸ ق.
معرفی مولف: فقيه أصولي، من علماء الحنفية. أصله من بخارى. ومولده ووفاته في قرية (خادم) من توابع قونية. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: نورلایب
کتاب قواعد الفقه
نسخه: مجددی برکتی، محمد عميم الاحسان؛ قواعد الفقه، کراچی: الصدف، ۱۴۰۷ ق / ۱۹۸۶ م.
معرفی: قواعد الفقه اثر محمد عميم الاحسان مجددی برکتی درباره قواعد فقه و مسائل اصولی نوشته است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتاب پدیا
2-شافعیه
کتاب الاشباه و النظائر
نسخه: صدر الدین، محمد بن عمر بن مكى ( – ۷۱۹ ق)؛ الاشباه والنظائر، رياض مكتبة الرشد، ۱۴۱۳ ق.
دسترسی به کتاب: نورمگز
الاستغناء في الفرق والاستثناء
نسخه: بکری، محمد بن ابی بکر بن سلیمان (زنده به سال ۷۶۲ ق.)؛ الاستغناء في الفرق والاستثناء، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و على محمد عوض، بیروت: دار الكتب العلميه، ۱۴۱۱ ق.
دسترسی به کتاب: کتاب پدیا / نورلایب
المنثور في القواعد الفقهية
نسخه: زرکشی، محمد بن بهادر (۷۴۵-۷۹۴ ق.)؛ المنثور في القواعد الفقهية، تحقيق بشير فائق احمد محمود کویت: وزارة الاوقاف والشئون الاسلاميه، ۱۴۰۵ ق.
معرفی مولف: ابوعبدالله بدرالدین محمد بن عبدالله زرکشی (745-794ق)، فقیه، مفسر و محدث قرن هشتم. برخی آثار وی البرهان في علوم القرآن، البحر المحيط في أصول الفقه، تشنيف المسامع بجمع الجوامع لتاجالدين السبكي و … است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتاب پدیا / نورلایب
کتاب القواعد
نسخه: حصنی، ابوبکر بن محمد بن عبد المؤمن (۷۵۲-۸۲۹ ق.): القواعد، رياض: مكتبة الرشد ۱۹۹۷ م.
معرفی مولف: ابوبکر بن محمد حصنی (752-829ق)، مشهور به تقیالدین حصنی، فقیه شافعی، زاهد و آشنا به علوم حدیث و تفسیر و از مخالفین سرسخت ابن تیمیه (661-728ق). برخی آثار وی دفع الشبه عن الرسول صلياللهعلیهوآلهوسلم و الرسالة، العقیدة و علم الکلام، کفاية الأخيار في حل غاية الإختصار و… است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتاب پدیا / نورلایب
کتاب الاشباه و النظائر
نسخه: سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر (۸۴۹-۹۱۱ ق.)؛ الاشباه والنظائر، بيروت: دار الكتب العلميه، ۱۴۰۳ ق.
معرفی: الأشباه والنظائر وهو كتاب كبير في الفقه على المذهب الشافعي، يعد من أشهر كتب الفقه عند العلماء ودارسي الفقه، ألفه الحافظ جلال الدين السيوطي (849-911)، يجمع الكتاب بين القواعد الفقهية وبين الفروع والمسائل الجزئية، ويحتوي في عمومه على ما لم يحتو عليه غيره من الكتب، وقد اشتمل الكتاب على سبعة فنون. (مطالعه بیشتر در ویکی پدیا)
دسترسی به کتاب: کتاب پدیا
نکته: نام کتاب الاشباه والنظائر مشترک بین سه کتاب متفاوت هست. که نویسندگان آن در قرن های 8 و 10 هجری قمری می زیستند: 1_صدر الدین، محمد بن عمر بن مكى ( – ۷۱۹ ق) 2_سیوطی، عبد الرحمن بن ابی بکر (۸۴۹-۹۱۱ ق.) 3_ ابن نجیم، زین الدین بن ابراهيم (۹۲۶ – ۹۷۰ ق.).
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیابهای پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
جهت دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.