مقدمه
در این پرونده، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی رجال شیعه، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخه‌های موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتب
مجمع الرجال
قهپائی، علی بن محمود زنده به سال ۱۰۱۱؛ مجمع الرجال، قم: مؤسسة اسماعیلیان
معرفی: مجمع الرجال، تأليف «زكى‌الدين عنايت‌الله قهپايى»، از علماى قرن يازدهم قمرى و از شاگردان محقق اردبيلى و مولى عبدالله شوشترى و شيخ بهائى، به زبان عربى است. وى در اين كتاب مجموعه‌هاى رجالى قدما (رجال نجاشى، رجال شيخ طوسى، اختيار معرفة الرجال، الفهرست) را در يك دائرةالمعارف و موسوعه گرد آورد تا از پراكندگى محفوظ بماند. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
نقد الرجال
تفرشی، مصطفی بن حسین )۱۰۱۵ ق.)؛ نقد الرجال، قم: مؤسسة آل البيت لاحياء التراث، ۱۳۷۶
معرفی: نَقدُالرّجال کتابی در علم رجال نوشته مصطفی تَفْرِشی، از عالمان شیعه در قرن دهم و یازدهم قمری. این کتاب به زبان عربی نوشته شده و آن را کتابی جامع در دانش رجال دانسته‌اند که در آن دیدگاه‌های مختلف با رویکردی انتقادی بررسی شده است. (معرفی بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
حاوى الأقوال في معرفة الرجال
جزائری عبدالنبی ابن سعد الدين ) – ۱۰۲۱ ق.) حاوى الأقوال في معرفة الرجال، تحقيق رياض محمد حبیب ناصری، قم: مؤسسة الهداية لاحياء التراث.
معرفی: حاوي الأقوال في معرفة الرجال، اثر عبدالنبی جزائری (م 1021)، کتابی است ارزشمند در موضوع علم رجال و تقسیم راویان. مؤلف کتاب خود را بر چهار بخش «صحاح»، «حسان»، «موثقین» و «ضعاف» تقسیم نموده و این نخستین بار است که عالمی رجالی، کتابش را بر چهار قسم منقسم کرده است؛ زیرا کتابهای پیشینیان، یا بر دو قسم بود (حسان و ضعاف) و یا اصلاً تقسیم نشده بود (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال
استر آبادی، محمد بن علی ) – ۱۰۲۸ ق.)؛ منهج المقال: رجال كبير ميرزا، قم: مؤسسة آل البيت الاحياء التراث، ۱۴۲۲ ق./ ۱۳۸۰
معرفی: منهج المقال في تحقيق أحوال الرجال، تأليف عالم و رجالى شيعه، ميرزا محمد بن على بن ابراهيم استرآبادى (متوفى 1028ق) استاد امين استرآبادى است. وى تأليف اين كتاب را كه در بين سه اثر رجالى او به «رجال كبير» مشهور است، در 986ق، در نجف به پايان برده است. در اين چاپ از كتاب در بالاى صفحه، متن «منهج المقال» و در ذيل صفحه، تعليقه وحيد بهبهانى بر كتاب منهج المقال آمده است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق والأسناد
اردبیلی، محمد بن علی )۱۱۰۱ ق.) جامع الرواة و ازاحة الاشتباهات عن الطرق والأسناد، قم: مكتبة المحمدي.
معرفی: جامع الرواة و إزاحة الاشتباهات عن الطرق و الأسناد، تأليف محمد بن على اردبيلى غروى حائرى از جمله منابع مهم علم رجال است كه در دو مجلد به زبان عربى نگارش شده است. نویسنده از دانشمندان بنام دوره صفوى و از شاگردان مبرز علامه محمدباقر مجلسى بوده كه كتاب را پس از بيست سال تلاش در سال 1100ق، به پايان رسانده است (مقدمه، صفحه ب). خود مؤلف در مقدمه كتاب تذكر مى‌دهد كه در حدود دوازده هزار از اخبارى كه در نظر علماء و بزرگان از دانشمندان شيعه، تا آن روز مجهول و يا ضعيف و يا مرسل بود، به‌واسطه اين تأليف شريف معلوم و صحيح شناخته شده است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
الوجيز في علم الرجال
مجلسی، محمد باقر بن محمد تقی (۱۰۳۷ – ۱۱۱۰ ق.)؛ الوجيز في علم الرجال، بيروت: مؤسسة الأعلمى للمطبوعات، ۱۴۱۵ ق.
معرفی: الوجيزة في الرجال، تأليف علامه محمدباقر مجلسى (1111ق) از جمله آثار رجالى است كه با مراجعه و تحقيق محمدكاظم رحمان ستايش منتشر شده است. وى اين اثر را به درخواست تعدادى از شاگردانش به رشته تحرير درآورده است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
معراج اهل الكمال الى معرفة الرجال
ماحوزی، سلیمان بن عبدالله (۱۰۷۵ – ۱۱۲۱ ق.) معراج اهل الكمال الى معرفة الرجال، تحقیق مهدی رجائی و عبدالزهراء عويناتي، قم: مطبعة سيد الشهداء ۱۴۱۲ ق.
معرفی: مِعْراجُ اَهْلِ الْکَمال اِلی مَعْرِفَةِ الرِّجال شرح، تصحیح و ترتیب کتاب الفهرستِ شیخ طوسی، نوشته سلیمان بن عبدالله ماحوزی رجال‌شناس قرن دوازدهم قمری است. راویان در این کتاب به ترتیب حروف الفبا تنظیم شده‌اند؛ البته این شرح ناتمام ماند و تنها حرف‌های الف و باء نوشته شد. معراج اهل الکمال را تنها شرحی دانسته‌اند که بر الفهرست نوشته شده است. (معرفی بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: نورلایب
الفوائد الرجالية رجال السيد بحر العلوم
بحر العلوم، محمد مهدی (۱۱۵۵-۱۲۱۲ ق.)؛ الفوائد الرجالية رجال السيد بحر العلوم، تحقيق محمد صادق بحر العلوم و حسین بحر العلوم، تهران: مكتبة الصادق ۱۳۶۳
معرفی: رجال السيد بحرالعلوم معروف به «الفوائد الرجالية» اثر سيد محمدمهدى بحرالعلوم طباطبايى (1155- 1212ق)، كتابى است رجالى كه در آن به معرفى بيوت رجالى شيعه، راويان احاديث پيامبر(ص) و ائمه(ع) و بيان برخى از فوايد رجالى پرداخته شده است. نگارش كتاب در سال 1212ق به پايان رسيده و با تحقيق و تعليق سيد محمدصادق بحرالعلوم و سيد حسين بحرالعلوم به زبان عربى منتشر شده است. از اين كتاب غالباً ً با عنوان «رجال بحرالعلوم» نيز ياد مى‌شود. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
منتهى المقال فی احوال الرجال
مازندرانی حائری محمد بن اسماعیل (۱۱۵۹ – ۱۲۱۶ ق.) منتهى المقال قم: مؤسسة آل البيت لاحياء التراث.
معرفی: منتهی المقال فی احوال الرجال، معروف به منتهی المقال نوشته ابوعلی حائری (۱۱۵۹-۱۲۱۵ یا ۱۲۱۶ق) در شرح حال راویان حدیث. حائری در این کتاب مجاهیل(افرادی را که در رجال نامی از آن‌ها نیامده است، اما در سند روایات هستند) ذکر نکرده است. اما بعدها شاگردش، درویش علی حائری رسالۀ «تکملة رجال أبی‌علی»، و محمد علی بن قاسم آل کشکول حائری کتاب کمال منتهی المقال را به منظور تکمیل منتهی المقال(ذکر مجاهیل) نوشتند. (معرفی بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیاب‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.