آشنایی با استاد
امام خمینی (۱۳۲۰-۱۴۰۹ق/۱۲۸۱-۱۳۶۸ش) با نام کامل سید روح‌الله مصطفوی یا سید روح‌الله موسوی خمینی، اولین رهبر و اولین ولی فقیه نظام جمهوری اسلامی ایران در قرن چهاردهم هجری قمری بود.
او از مراجع تقلید شیعه بود که انقلاب ۱۳۵۷ ایران را رهبری کرد و در پی به‌نتیجه رسیدن آن، پس از اعلام نتیجه انتخابات تعیین نظام انقلاب، نظام جمهوری اسلامی ایران را بنیان گذارد. مبارزات ایشان از آغاز نوجوانی آغاز و سیر تکاملی آن به‌موازات تکامل ابعاد روحی و علمی ایشان از یکسو و اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی ایران و جوامع اسلامی از سوی دیگر در اشکال مختلف ادامه یافته تا اینکه با مبارزات سیاسی به از بین بردن حکومت پهلوی و برقراری نظام جمهوری اسلامی ایران انجامید.
از او بیش از چهل کتاب در زمینه‌های اخلاق، فقه، عرفان، فلسفه، حدیث، شعر و تفسیر به‌جای مانده که بیشتر آنها را پیش از انقلاب ایران نگاشته است.
آشنایی با مؤسسه نشر امام خمینی
حجت الاسلام والمسلمین حاج سید احمد خمینی براساس حکم حضرت امام خمینی(س) و بر مبنای طرحی که توسط آقایان محمدعلی انصاری و حمید انصاری تدوین و کلیات آن مورد موافقت حضرت امام و رؤسای سه قوه قرار گرفته بود، مؤسسه ای را در سال ۱۳۶۷ با نام «مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(س)» تأسیس نمود، و پس از ارتحال حضرت امام مسئولیت ادارۀ مؤسسۀ مذکور و حرم مطهر حضرت امام را طی حکمی به حجت الاسلام والمسلمین محمدعلی انصاری سپرد.
مهم ترین اهداف و وظایف مؤسسه عبارت اند از:
جمع آوری اسناد و آثار مکتوب و غیر مکتوب امام خمینی (س)، همچنین آثار درباره شخصیت، زندگانی، مبارزات و اندیشه ایشان؛
حفظ و نگهداری اسناد و آثار یادشده؛
تحقیق و پژوهش در آثار به منظور تدوین تاریخ انقلاب اسلامی و زندگینامه امام خمینی (س) و ترجمه و آماده سازی مجموعه آثار جهت نشر؛
انتشار مجموعه آثار به زبان های مختلف در معرفی و تبلیغ اندیشه و سیره امام خمینی (س)؛
آموزش و تدریس مبانی اندیشه امام خمینی (س) در رشته های مختلف علوم اسلامی در حوزه علمیه و دانشگاه؛
نظارت مستمر بر آنچه به نام امام خمینی (س) تدوین یا به دست هنرمندان تولید می شود؛
صدور مجوز برای آثار پدیدآورندگان محصولات علمی، پژوهشی ـ فرهنگی و هنری درباره اندیشه و آرای امام خمینی (س)؛
حفظ و نگهداری اماکن و آثار تاریخی و فرهنگی منسوب به امام خمینی (س) به عنوان میراث فرهنگی.
با توجه به نیاز ضروری و روزافزون جامعۀ اسلامی به آشنایی صحیح و عمیق با اندیشه های ارزشمند امام خمینی، در مقالۀ حاضر تلاش شده است تا یک «سیر مطالعاتی» و همچنین نکاتی کاربردی دربارۀ «نحوه و روش مطالعۀ» آثار حضرت امام، ارائه گردد. سیر مطالعاتی مذکور، در دو سطح عمومی و تخصّصی سامان یافته است.
مخاطب سطح عمومی، عموم مردم و آن دسته از طلّاب و دانشجویانی هستند که در نظر دارند با منظومۀ فکری بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی، در حدّ ابتدایی و مقدماتی آشنا شوند، و مخاطب سطح تخصّصی، افرادی می باشند که قصد دارند تفکرات امام خمینی را به طور تخصّصی و در حدّ عالی و پیشرفته فرا بگیرند تا نهایتاً در شناخت آراء حضرت شان در زمینه های گوناگون، متخصّص و صاحبنظر شوند.
درباره روش مواجهه با آثار حضرت امام نیز به ده نکتۀ علمی و کاربردی اشاره شده است تا خوانندگان بتوانند با لحاظ قرار دادن آنها، میزان بهره برداری خود از میراث علمی گرانسنگ ایشان را ـ کمّاً و کیفاً ـ افزایش دهند، به امید خدا.
مقدمه
بدون تردید، اندیشه های حضرت امام، نقشۀ راه و قانون اساسی پیشرفت و سعادت همه جانبۀ ملت مسلمان ایران است. به میزانی که مردم از سخنان و مواضع بنیانگذار کبیر انقلاب اسلامی فاصله و زاویه بگیرند، به همان میزان دچار ضعف و شکست خواهند شد. مکتب علمی و تربیتی حضرت امام، همچون راه روشن و صراط مستقیمی است که باید در آن وارد شد و بدون وقفه حرکت کرد. از منظری دیگر، حفظ و استمرار انقلاب اسلامی، جز در سایۀ شناخت صحیح و عمیق منظومۀ فکری حضرت امام و سپس تبعیت از آن، میّسر نخواهد بود.
مقام معظم رهبری در این باره چنین می فرمایند: «ارادت مردم به امام بزرگوار، به معنی پذیرش مکتب امام به عنوان راه روشن و خط روشن حرکت عمومی و همگانی ملت ایران است؛ یک راهنمای نظری و عملی است که کشور و ملت را به عزت و پیشرفت و عدالت میرساند. در طول این سی و دو سال گذشته، عملاً هم همین بوده است؛ یعنی هر جا ما توفیق پیدا کردیم که به توصیه های امام جامۀ عمل بپوشانیم، هر جا توانستیم خطّ انگشت اشارۀ امام را دنبال کنیم، توفیقات فراوانی نصیب ما شد. مردم با این چشم، به راه امام و خطّ امام و میراث ماندگار امام نگاه می کنند» (بیانات مقام معظم رهبری در بیست و دوّمین سالگرد امام خمینی، سال 1390)</p>
حال با توجه به مطلب فوق، باید افزود آگاهی از تفکرات مترقّی و انسانساز حضرت امام ـ چه در حوزۀ فردی و چه در عرصۀ اجتماعی ـ در گرو رجوع مستمر و روشمند به آثار گفتاری و نوشتاری ایشان است. آشنایی با آثار علمی امام خمینی و مطالعۀ آنها نیز، چنانچه بدون برنامه و مشورت، و به صورت سلیقه ای و ناآگاهانه صورت گیرد، نه تنها پیشرفت چندانی برای خواننده در بر نخواهد داشت، بلکه ممکن است وی را خسته و دلزده کند و نهایتاً او را از ادامۀ مطالعه منصرف سازد.</p>
اینکه انسان بداند ابتدا باید کدام یک از کتابهای حضرت امام را مطالعه کند و حتی از میان فصول و مباحث متنوّع یک کتاب خاص، کدام بخش ها را بخواند و از چه قسمت هایی صرف نظر کند، بسیار مهم است. قطعاً شروع هر کتابی، در هر زمانی و با هر سطح سوادی، کار صحیح و معقولی نیست. جدای از اینکه داشتن یک برنامه و سیر مطالعاتی برای آشنایی اجمالی و تفصیلی با اندیشه های حضرت امام یک «ضرورت» است، روش و چگونگی ارتباط گرفتن با این آثار نیز در جای خود مهم است. به دیگر سخن، هم باید دانست کدام کتابها را با کدام شروح و پس از گذراندن چه مقدمات علمی ای خواند، و هم باید از شیوه و مهارت مطالعۀ آثار امام خمینی که ابتدائاً از دشواری خاصّی برخوردارند ـ مطلع بود.
از همین رو، در نوشتار حاضر تلاش شده است تا با ارائۀ یک «سیر مطالعاتی» پیشنهادی و نیز نکاتی دربارۀ «روش مواجهه و بهره برداری» از کتابهای امام خمینی، در برطرف ساختن یکی از نیازهای بنیادین انقلابی اسلامی که همان ضرورت آشنایی و انس مردم ـ اعم از اهل علم و سایر مردم ـ با کتاب ها و دیدگاه های حضرت امام است، گامی کوچک برداشته شود. مضاف بر اینکه ـ تا جایی نگارنده اطلاع دارد ـ یک برنامۀ مطالعاتی مدوّن که مشتمل بر توضیح چگونگی استفاده از آثار کم نظیر حضرت امام و نیز برطرف ساختن برخی پیچیدگیهای مختصّ کتابهای وی باشد، ظاهراً در دست نیست. به همین دلیل، این مسأله ضرورتی دوچندان می یابد.
نهایتاً امید است که این مقالۀ ناچیز، در مسیر نزدیک شدن هر چه بیشتر افراد جامعۀ اسلامی ایران به اندیشه های ناب و تابناک امام خمینی کبیر، مورد استفادۀ علاقه مندان حضرت روح الله قرار گیرد.
امام خمینی:
«فقیه، به کسی اطلاق می شود که نه فقط عالم به قوانین و آیین دادرسی اسلام، بلکه عالم به عقاید و قوانین و نظامات و اخلاق باشد، یعنی دین شناس به تمام معنای کلمه باشد.»(ولایت فقیه، ص 78)
نوشتار حاضر در دو بخش تدوین یافته است.
بخش اول: سیر مطالعاتی، و بخش دوم: شیوۀ مواجهه با آثار امام خمینی و نحوۀ مطالعۀ آنها. سیر مطالعاتی نیز در دو قسمت عمومی و تخصّصی تنظیم شده است.
بخش اول: سیر مطالعاتی
الف) مرحلۀ عمومی و ابتدایی
لازم به ذکر است که «مرحلۀ عمومی» سیر مطالعاتی حاضر، بیشتر مخصوص دو دسته است:
1- عموم مردم
2- آن دسته از دانشجویان و طلّابی که در نظر دارند در حدّ «عمومی» و «مقدماتی» با اندیشه های حضرت امام در زمینه های گوناگون آشنایی پیدا کنند؛ به همین منظور مطالعۀ کتابهای ذیل قابل توصیه اند:
1- جهاد اکبر یا مبارزه با نفس (خودآموز).
2- وصیتنامۀ سیاسی- الهی (خودآموز).
3- منشور روحانیت (خودآموز).
4- ولایت فقیه (خودآموز).
5- شرح چهل حدیث (خودآموز- ترجیحاً با استاد).
به ضمیمۀ مطالعۀ: اربعین (شرح چهار حدیث از چهل حدیث امام خمینی) / سید احمد فهری / تهران / اطلاعات / چاپ دوم / 1387.
نکته
باید توجه داشت که مطالب کتاب چهل حدیث، از نظر سهولت یا دشواری، همه در یک سطح نیستند بلکه شرح برخی از احادیث، ساده و روان بوده و تبیین برخی دیگر از روایات، بسیار دشوار و مشحون از اصطلاحات علمی و تخصّصی است. به همین دلیل توصیه می شود کسانی که برای اولین بار به مطالعۀ این کتاب می پردازند و اهل مطالعات گسترده و تحقیقات علمی نیستند، تنها شرح احادیثی را بخوانند که گمان می کنند فهم و هضم آنها برایشان آسانتر است. اما توضیح همین احادیث سهل را باید چندین بار مطالعه کنند تا مطالب، اصول و قواعد کتاب، در ذهن و عقل و قلبشان رسوخ و استقرار پیدا کند.
شرح احادیث دشوار کتاب را هم می توانند نزد استاد فرابگیرند و یا اینکه مطالعۀ آنها را به زمانی موکول کنند که «مقدمات لازم» برای فهم آنها را مهیّا کرده باشند. ضمناً کتاب چهل حدیث از سوی برخی از اساتید به صورت شفاهی شرح گردیده است که علاقه مندان می توانند سی دی های آن را تهیه نموده و استفاده کنند. این مطلب دربارۀ کتاب «شرح حدیث جنود عقل و جهل» نیز صادق است.
ضروری است کسانی که اهل تحقیق و مطالعۀ فراوان هستند و قصد دارند به طور عمیق و تفصیلی علوم و معارف اسلامی را فرا بگیرند، روی شرح احادیث بیست و سوم، بیست و چهارم و بیست و ششم حساب جداگانه ای باز کنند و وقت بیشتری برای آنها صرف نمایند. در این میان، شرح حدیث بیست و چهارم از بالاترین ارزش و اهمیت برخوردار است. امام خمینی ذیل این حدیث، منطق و روش اختصاصی خود در فراگیری علوم اسلامی و کسب معارف دینی را به گونه ای بسیار عمیق و جامع، به محضر اهل علم ارائه نموده اند، هرچند به صورت اجمالی و موجز که شرح و تفصیل آن کاری بسیار ضروری و در عین حال دشوار است.
فهم شرح احادیث 34 تا 40، بسیار پیچیده و دیریاب است؛ لذا مطالعۀ آنها برای نوآموزان و کسانی که اهل تحقیق در علوم اسلامی نیستند، توصیه نمی شود. لازم به ذکر است که چهل حدیث حضرت امام ـ بر خلاف آنچه که مشهور شده ـ صرفاً یک نوشتار اخلاقی و تربیتی نیست، بلکه پیش از آن یک کتاب اعتقادی فوق العاده قوی و عمیق است که اساس آن بر «جهان بینی عرفانی» استوار است.</p>
6- شرح حدیث جنود عقل و جهل (فقط از اول کتاب تا آخر صفحۀ 20؛ و از صفحۀ 73 تا آخر کتاب مطالعه شود. از صفحۀ 21 تا 73 به دلیل دشواری و سنگینی فوق العادۀ مباحث، فعلاً مورد مطالعه قرار نگیرند). (خودآموز- ترجیحاً با استاد)
به ضمیمۀ مطالعۀ عروج عقل (شرح حدیث جنود عقل و جهل) / آیت الله محمدباقر تحریری / تهران / علمی و فرهنگی / چاپ اول / 1390.
7- آداب الصلوة (خودآموز- ترجیحاً با استاد).
نکته
کتاب «آداب الصلوة»، در کلّ یک کتاب سنگین و دشوار عرفانی محسوب می شود، ولی از ابتدا تا اول «مقالۀ ثالثه»؛ یعنی تا ص 121، نسبت به ادامۀ کتاب، تا حدّی آسان تر است، لذا خوانندۀ محترم ـ چنانچه با سایر آثار حضرت امام و یا دیگر منابع عرفانی آشنایی کافی ندارد ـ می تواند به همان مقدار مذکور، اکتفا نماید و همین مقدار را چند بار تکرار و مرور کند تا با اصول و قواعد آن انس بگیرد.
8- صحیفۀ امام (خودآموز).
نکته
صحیفۀ امام، کتابی جامع و فراگیر است که در آن مطالب مختلفی در زمینه های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اخلاقی و حتی فلسفی و عرفانی آمده است. هر کسی بسته به سطح سواد و نوع شغل خود، می تواند از این مجموعۀ ارزشمند استفاده کند. البته باید در نظر داشت که همۀ مباحث آن، به درد همۀ مردم نمی خورد؛
از این جهت هر کس باید با توجه به شرایط و نیازهای خاصّ خود، برخی از سخنرانیها را که احساس می کند بیشتر به درد او می خورد گزینش نموده و مطالعه کند. صحیفه انصافاً کتاب خاص و شیرینی است که هیچ کس نمی تواند از آن بی نیاز باشد، بویژه آنکه به جهت گفتاری و عمومی بودنش، غالب مباحث آن ـ در عین عمیق بودن ـ همه فهم و آسان یاب است. صحیفه امام، کتابی است که انسان همیشه باید آن را در دست داشته باشد و دائم مورد مطالعه و مرور قرار بدهد تا در امور سیاسی و اجتماعی و فرهنگی بتواند تکلیف و رسالت خود را بشناسد.
مقام معظم رهبری به جوانان توصیه فرموده اند این کتاب مهم را حتماً مورد مطالعه قرار دهند: «به گفتار امام و کردار امام اهتمام بوَرزید. این صحیفۀ امام را جوانهای عزیز ما بخوانند و با آن انس پیدا کنند؛ وصیت نامۀ امام را بخوانید، با وصیتنامۀ امام انس پیدا کنید، در آن تعمّق بکنید». (بیانات مقام معظم رهبری در مراسم بیست و هفتمین سالگرد رحلت امام خمینی، سال 1395).
منابع جانبی و تکمیلی
1) پژواک ولایت / مقام معظم رهبری (مشتمل بر 19 سخنرانی در سالگرد رحلت امام خمینی) / قم / دفتر نشر معارف / چاپ اول / 1388.
2) امام خمینی و خودآگاهی تاریخی (بویژه مبحث: امام خمینی، مقام ثابت عصر) / اصغر طاهرزاده / اصفهان / لبّ المیزان / چاپ اول / 1388.
3) سیری در ساحل (بینش و منش امام خمینی) / آیت الله محمدتقی مصباح یزدی / قم / مؤسسۀ آموزشی و پژوهشی امام خمینی / چاپ اول / 1385.
4) سیمای فرزانگان، ج 1 (از صفحۀ 607 – 629 مقالۀ: امام خمینی فقیهی بزرگ و نام آور قرن) / آیت الله جعفر سبحانی / قم / مؤسسۀ امام صادق (علیه السلام) / چاپ دوم / 1383.
5) عصر امام خمینی / میر احمدرضا حاجتی / قم / بوستان کتاب قم / چاپ نهم / 1382.
6) حکومت اسلامی و ولایت فقیه (تبیان: دفتر چهل و پنجم) / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ چهارم / 1389.
7) ادب خیال، عقل و قلب (مبحث: ضرورت مطالعه و نحوۀ آن) / اصغر طاهرزاده / اصفهان / لبّ المیزان / چاپ سوم / 1390.
ب) مرحلۀ تخصّصی و عالی
علاوه بر مطالعۀ منابع فوق در «مرحلۀ عمومی»، می توان گام دیگری در جهت شناخت عمیقتر اندیشه های امام خمینی برداشت. مرتبۀ بعد که «مرحلۀ تخصصی» این سیر مطالعاتی را تشکیل می دهد، ویژۀ کسانی است که قصد دارند در زمینۀ معرفت تفصیلی و همه جانبه نسبت به «مکتب علمی و تربیتی امام خمینی»، «تخصّص» کسب کنند و در این حوزه صاحب نظر گردند؛ ازاین رو مطالعۀ آثار ذکرشده در این مرحله، برای همگان توصیه نمی شود.
1- تفسیر سورۀ حمد (خودآموز- ترجیحاً با استاد).
2- سرّ الصلوة (خودآموز- ترجیحاً با استاد).
به ضمیمۀ مطالعۀ معراج عارفان (شرح سرّالصلوة)، علی زمانی قمشه9 ای / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1390.
3- شرح دعای سحر (درسی- نیازمند استاد).
به ضمیمۀ مطالعۀ اسماء حسنی؛ دریچه های نظر به حق / اصغر طاهرزاده / اصفهان / لبّ المیزان / چاپ اول / 1390.
4- مصباح الهدایة (درسی- نیازمند استاد).
به ضمیمۀ مطالعۀ
1) فروغ معرفت در اسرار خلافت و ولایت (شرحی بر رسالۀ «مصباح الهدایة إلی الخلافة والولایة» امام خمینی)، سید یدالله یزدان پناه، تهران، مؤسّسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اوّل، 1395
2)عرفان در منظر وحی و برهان (شرح کتاب مصباح الهدایة امام خمینی) / آیت الله حسن ممدوحی کرمانشاهی / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1389.
5- تقریرات فلسفه (شرح منظومۀ سبزواری و اسفار ملاصدرا). (پژوهشی).
6- التعلیقة علی الفوائد الرضویة (پژوهشی).
7- تعلیقات علی شرح فصوص الحکم و مصباح الأنس (پژوهشی).
به ضمیمۀ مطالعۀ
1) شرح تعلیقۀ امام خمینی بر فصوص الحکم ابن عربی / عبدالرضا مظاهری /
<p>تهران / نشر علم / چاپ اول / 1387.
2) موج، دریاست (درآمدی بر وحدت وجود به تقریر امام خمینی و ابن عربی) / احسان احمدی / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1388.
3) مبانی و ویژگیهای عرفان نظری امام خمینی / محمدرضا غفوریان / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1388.
4) درسنامۀ عرفان امام خمینی / محمد امین صادقی اُرزگانی / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1389.
8- کشف اسرار (خودآموز).
منابع جانبی و تکمیلی
1- سلوک ذیل شخصیت امام خمینی / اصغر طاهرزاده / اصفهان / لبّ المیزان / چاپ اول / 1391.
توجه
این کتاب، اثری است بسیار مهم و عمیق و در نوع خود، «کم نظیر» و بلکه «بی نظیر»؛ لذا مطالعۀ آن ضروری و فوق العاده مؤثر است. رویکرد اثر فوق، صرفاً «عقلی» و نظری نیست، بلکه درعین برخورداری از مباحث فکری و تحلیلی، در مخاطب خود نوعی «باور قلبی» و ارادت باطنی نسبت به شخصیت و اندیشۀ حضرت امام پدید می آورد.
2- امام خمینی و سلوک در تقدیر توحیدی زمانه / اصغر طاهرزاده / اصفهان / لبّ المیزان / چاپ اول / 1391.
3- بنیان مرصوص / آیت الله عبدالله جوادی آملی / قم / مرکز نشر اسراء / چاپ دوم / 1378.
4- نهضت فلسفی امام خمینی / علی اکبر ضیایی / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1381.
5- گلچین عرفانی امام خمینی / هادی وکیلی / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1383.
6- روحانیت و حوزه های علمیه (تبیان: دفتر دهم) / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1374.
7- توحید (تبیان: دفتر چهل و هشتم) / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ دوم / 1389.
8- معاد (تبیان: دفتر سی ام) / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ سوم / 1382.
9- نبوت (تبیان: دفتر چهل و یکم) / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1380.
le=”font-weight: 400;”>10- امامت و انسان کامل (تبیان: دفتر چهل و دوم) / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ اول / 1381.
11- عدل الهی از دیدگاه امام خمینی (تبیان: دفتر هفدهم) / تهران / مؤسسۀ تنظیم و نشر آثار امام خمینی / چاپ پنجم / 1389.
12- حدیث ولایت (مجموعۀ رهنمودهای مقام معظم رهبری) / تهران / سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی. تهیه، تنظیم و تدوین: دفتر مقام معظم رهبری) / چاپ دوم / 1375.
منبع: مؤسسه نشر آثار امام خمینی
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیاب های آموزش در سایت توسعه و توانمدسازی مراجعه کنید.
