امید است شما خواننده محترم در پایان این یادداشت نسبت به موارد زیر دید جدیدی به‌دست آورید:
- مفهوم ارزیابی و امتحان
- طرح سؤال
- تصحیح ورقه و نمره دادن
- بتواند یك امتحان مفید طراحی كند.
- بتواند برای یك امتحان، برنامه ریزی اجرائی كند.
نيازها
منابع
روش تدريس
تحقيق و تاليف
محتواي آموزش
استاد
زمان، مكان و مديريت آموزشي
خصوصيات علمآموز
یك موسسه آموزشی در تبلیغات خود اینگونه آورده بود :
اعتبار شما به اعتبار آزمون شما است.
آیا واقعاً این‌چنین است؟
نظر شما چیست؟
- چگونه به‌دست آوریم كه :
- علمآموز چه چیزی را یاد گرفته است؟
- آیا به اندازه لازم فراگرفته است؟
- آیا از آموخته‌های خویش می‌تواند استفاده كند؟
- آیا مهارت لازم برای گسترش دادن به آموخته‌های قبلی خود را كسب كرده است؟
- آیا روحیه و ذهنیت او نسبت به موضوع درس شكل مناسب یافته است؟
ارزیابی و امتحان چیست؟
تعریف اجمالی لغت‌نامه‌ای :
در فرهنگ دهخدا، كلمه‌های “ارزیابی” و “امتحان “اینگونه تعریف شده است :
ارزیابی یعنی : یافتن ارزش یك چیز
امتحان یعنی : آزمایش و تجربه
سوال :
ارزش چیست؟ آزمایش و تجربه چیست؟
پاسخ :
در همین لغت‌نامه در توصیف كلمه “ارزش” و “تجربه” آمده است :
ارزش یعنی : قابلیت، شایستگی، استحقاق
تجربه یعنی : آگاهی یافتن
به نظر شما این تعریف را چگونه می‌توان بر حوزه علم و علم‌آموزی منطبق كرد؟ یعنی در علم‌آموزی ارزش چه چیزی را باید یافت؟ و از قابلیت چه چیزی باید آگاهی یافت؟
بررسی تفصیلی :
تصمیم‌گیری‌های ما زندگی ما را می‌سازند. هر تصمیمی‌یك انتخاب است و هر انتخاب یك ترجیح است. ترجیح دادن نیازمند تشخیص دو چیز است : تشخیص گزینه‌های احتمالی موجود و ممكن (خصوصاً حداكثر و حداقل ممكن) + تشخیص تأثیر هریك از گزینه‌ها. اگر ما نتوانیم جایگاه و موقعیت یك چیز را همان‌گونه كه هست تشخیص دهیم، نمی‌توانیم تصمیم درستی در ارتباط با آن اخذ كنیم و در نتیجه با مشكل و بحران روبرو می‌شویم.
فلسفه ارزیابی و امتحان كردن، دست‌یابی به یك تصمیم صحیح است.
ارزیابی یعنی : جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات برای اخذ یك تصمیم
سوال :
در حوزه علم و دانش، چه تصمیمی‌باید گرفته شود؟
پاسخ :
سه گونه تصمیم در فرآیند آموزش مهم و تاثیرگذار هستند :
- تصمیم استاد و مجموعه آموزشی، نسبت به حركت‌ها و برنامه‌های آموزشی خود در مراحل تدریس و برنامه‌ریزی فعلی و آینده
- تصمیم شاگرد نسبت به حركت و برنامه‌های آموزشی خود در مراحل آموزش
- تصمیم استاد و مجموعه آموزشی، نسبت به تایید صلاحیت علمی‌و روحی و مهارتی علمآموز برای ورود به صحنه‌های مختلف زندگی.
ارزیابی در آموزش یعنی:
تشخیص تغییراتی كه در رفتار علمآموز به وجود آمده است (نوع تغییر در سطح آگاهی‌ها، روحیات و مهارت‌ها) + مقایسه این تغییرات با اهدافی كه برای درس تعیین شده بود. (علمآموز چه مقدار به این اهداف دست یافته است؟)
فرآیند مقایسّه تغییرات فوق با اهداف تعیین شده كه میزان برخورداری علمآموز از خصایص و صفات مطلوب را نشان می‌دهد، فرآیند “اندازهگیری” است. نتیجه‌ای كه از این مقایسه به‌دست می‌آید تصمیم‌ساز خواهد بود. این تصمیم سازی بوسیله تحلیل نتایج امتحانات (كشف نقاط ضعف و قوت) انجام می‌شود.
تمرین :
روایات زیر بیانگر چه حقیقتی است؟
|
شماره |
متن |
ترجمه تفسیری |
منبع |
|
1 |
قال الصادق علیه السلام: فَحَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا عَلَیهَا. |
قبل از اینكه شما را ارزیابی كنند و فرصتی برای جبران نباشد، خودتان خود را ارزیابی كنید و نقاط ضعف را برطرف كنید. |
وسائلالشیعّه ج 16 ص95 |
|
2 |
قال الكاظم علیه السلام: لَیسَ مِنَّا مَنْ لَمْ یحَاسِبْ نَفْسَهُ فِی كُلِّ یوْمٍ فَإِنْ عَمِلَ حَسَناً اسْتَزَادَ اللَّهَ وَ إِنْ عَمِلَ سَیئاً اسْتَغْفَرَ اللَّهَ مِنْهُ وَ تَابَ إِلَیهِ . |
كسی كه هر روز خود را ارزیابی نكند از ما نیست. روش ارزیابی روزانه این است كه رفتار خود را با دستورات الهی بسنجد اگر طبق آنها عمل كرده است از خداوند همت و دقّت بیشتر بخواهد و اگر اشتباه كرده است اصلاح كند. |
وسائلالشیعّه ج 16 ص95 |
|
3 |
قال رسول الله صلی الله علیه وآله : عَلَى الْعَاقِلِ مَا لَمْ یكُنْ مَغْلُوباً أَنْ تَكُونَ لَهُ سَاعَاتٌ سَاعَه ْْینَاجِی فِیهَا رَبَّهُ وَ سَاعَهْْ یحَاسِبُ فِیهَا نَفْسَهُ وَ سَاعَه ْْیتَفَكَّرُ فِیهَا صُنْعَ اللَّهِ إِلَیهِ وَ سَاعَهْْ یخْلُو فِیهَا بِحَظِّ نَفْسِهِ مِنَ الْحَلَالِ . |
انسان عاقل كسی است كه تا می‌تواند زمان‌بندی زیر را در زندگی خود رعایت می‌كند : 1. زمانی برای ارتباط متمركز با خدا 2. زمانی برای ارزیابی اهداف افكار و رفتار خود 3. زمانی برای دقّت و تفكّر در خلقت 4. زمانی برای استراحت و تجدید قوا |
وسائلالشیعّه ج 16 ص 95 |
چگونه ارزیابی كنیم؟
(روش طراحی یك امتحان مفید)
ارزیابی نیز مانند تدریس، حركتی است كه نیازمند برنامه‌ریزی و تعیین دقیق مراحل است. بی‌دقتی در ارزیابی سبب انحراف در تصمیم‌‌گیری می‌شود و یك تصمیم غلط در مورد یك فرد، سبب تغییرات عمیقی در سرنوشت او خواهد شد. طراحی یك امتحانِ حقیقت‌یاب، كاری نیست كه در بین فعالیت‌های روزمره مجالی پیدا كنیم و قلم و كاغذ به دست گرفته سوالاتی را بنویسم. همانطور كه برای یك تدریس موفق باید طرح درس تنظیم شود، برای یك امتحان مفید نیز باید طرح امتحان تنظیم شود.
“طرح امتحان” چگونه است؟
تمام عناصری كه در “طرح درس” بررسی می‌شود، در “طرح امتحان” نیز باید به دقّت تعیین شوند. به عبارت دیگر طرح امتحانِ شما تابع طرح درس شماست. با توجه به طرح درسی كه نوشته‌اید امتحان را طراحی می‌كنید. در این صورت است كه امتحان قابل اعتماد و استناد در تصمیم‌گیری‌های بعدی است(معتبر بودن ). قالب كلّی طرح درس:
مراحل مقدماتی تهیه طرح امتحان:
- تعیین دقیق مطلبی كه از آن امتحان گرفته می‌شود. (چه موضوعی؟ در كدام منابع؟ از كجا تا كجا؟ در چه سطحی از دانش و مهارت؟) به عبارت دیگر علمآموز دقیقا بداند كه در چه موضوعی و با چه عمقی باید تلاش كند.
- تعیین دقیق زمان، مكان، ابزار لازم و….
- تعیین زمان و نحوه اعلام امتحان به شاگردان
- تعیین هماهنگی‌های لازم با كلیه عناصر مربوطه
مراحل اصلی تهیه طرح امتحان:
- بررسی دوباره اهداف درس (نیاز، هدف كلی، زمینه‌سازها، روح مطلب، خصوصیات علمی‌و روحی و مهارتی كه باید در دانش‌آموزان ایجاد می‌گردید.)
- اولویت‌بندی خصوصیات فوق (تعیین مواردی كه دارای اهمیت حیاتی است و نمی‌توان در مورد آنها اغماض كرد + مواردی كه اگر بدانند بهتر است و كارآیی بیشتر خواهند داشت.)
- تعیین نهایی خصوصیاتی كه می‌خواهیم اندازهگیری كنیم. هر چه خصایص و صفاتی را كه می‌خواهیم ارزیابی كنیم شفاف‌تر و دقیق‌تر بنویسیم، امتحان معتبرتر و مفیدتری خواهیم داشت.
سوال كلیدی:
چگونه این خصوصیات را باید شفّاف و دقیق كرد؟
پاسخ:
علمآموز در امتحان باید محتویات درونی خود را كه برای دیگران غیر قابل رویت است نمایش دهد. امتحان گیرنده نیز كه قدرت نفوذ به محتویات درونی علمآموز را ندارد باید از طریق آثاری كه او از خود بروز می‌دهد پی به قابلیت‌ها ببرد. بنابراین علمآموز باید خصوصیات درونی خود را به آثار مادی قابل مشاهده و لمس تبدیل كند تا امتحان‌گیرنده با مشاهده و لمس آنها پی به سرچشمه‌های درونی این آثار ببرد و قضاوت خود را اعمال كند. بنابراین امتحان‌گیرنده باید علمآموز را راهنمایی كند كه چه آثاری را به عنوان شاهد بر توانایی‌های درونی فرد می‌پذیرد.
مثلا سوالاتی از این قبیل را بسیار دیده‌اید : ” اهمیت دین را توضیح دهید. “به نظر شما اینگونه سوالات می‌توانند ابزار سنجش مناسبی باشند؟ “توضیح دهید” یعنی چه نوع مطالبی و به چه مقدار باید بیان شود؟ آیا یك امتحان معتبر نباید طوری باشد كه اگر تصحیح آن به چند استاد واگذار شود، یا همان استاد در موقعیت دیگری آن را دوباره تصحیح كند نتیجه یكسانی به دست آید؟ (خصوصیت ثبات)؛ چرا اساتید در تصحیح اینگونه سوالات سلیقه‌ها و نظرات متفاوت دارند؟
اگر می‌خواهیم سؤال ما شفّاف و دقیق باشد باید هر سؤال تنها یك موضوع مشخص را مطرح كند و احتمالات مختلف در آن راه نداشته باشد و به قالب مشخصی كه نشان‌دهنده كمیت و كیفیت پاسخ است تصریح كنیم. مثلاً :
- “اهمیت دین را با استفاده از یك قیاس منطقی توضیح دهید.”
- “اهمیت دین برای ایجاد یك زندگی عادلانه را حداكثر در پنج جمله كوتاه توضیح دهید. “
” اهمیت دین (به معنی میزان تأثیر دین در سرنوشت انسان) را با استفاده از تعریف دین در دو سطر توضیح دهید “
اگر می‌خواهیم خصوصیات درونی علمآموز را اندازهگیری دقیق كنیم
باید قالب مناسب با خصوصیت مورد نظر را پیدا كنیم.