یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی که باید استاد به دانش پژوهان منتقل کند، مهارت اندیشیدن است. اگر بخواهیم طلاب علوم دینی، خلّاق و دارای بینش علمی باشند، باید به جای ذخیره کردن معلومات و اطلاعات، با مسائل عینی و واقعی درگیر شوند.

متأسفانه امروزه برخی از طلاب علوم دینی، به دلیل شرایط خاص محیطی، تربیتی، رسانه‌ها و … بی حوصله و تنبل در اندیشیدن شده اند. یکی از راه حل های این معضل عظیم که دامن گیر اکثر دانش پژوهان شده است، ایجاد مهارت تفکر نظام‌مند در آنان است.

در این نوشته، به صورت خلاصه به برخی از روش‌های آموزش تفکر محور اشاره شده است.

روش حل مسئله دینی

گام اول: تعریف مسئله دینی:

مسئله دینی، بیانگر ضعف های وضعیت فعلی (نیازهای انسان) نسبت به مقصود شارع است. برای حل این مسئله، باید به طور صریح، روشن و دقیق آن را بیان و تعریف کرد.

همچنین برخی اوقات لازم است آن را به اجزاء فرعی قابل فهم تجزیه کنیم.(موضوع، محمول)

گام دوم: طراحی نقشۀ حرکت، از وضعیت فعلی، به مقصود شارع.

گام سوم: تعیین و توصیف وضعیت موجود (نیاز واقعی)، بدین صورت که:

1. دید کلی به موضوع داشته باشد، یعنی حدود و ثغور آن را به صورت کلی بشناسد.

2. موضوع را به قطعات بزرگ‌، تقسیم کند.

3. اجزاء‌ قطعات را از یک سمت به سمت دیگر کشف کند، یعنی ابعاد و مسیرهای مختلف را بیازماید.

4. روابط میان اجزاء را کشف کند.

5. با دقت در خارج از مرزهای موضوع‌، اجزاء و روابط آن موضوع را با خارج از خود کشف نماید. در این مرحله دانش پژوه دید همه جانبه نسبت به موضوع دارد.

6. با ترکیب دوبارّه اجزاء‌ و روابط، کل را دوباره بازسازی کند.

در این مرحله معنای وضعیت موجود کشف می‌شود. یعنی آثار و نتایج و لوازم آن به دست می‌آید.

گام چهارم: توصیف وضعیت مطلوب است. که عبارت است از مهارت هدف‌گذاری، مسیریابی و برنامه‌ریزی. در این مرحله نیز:

1. کلیت هدف مورد نظر به اجمال، تعیین می‌شود یعنی مرزها تعیین می‌گردد. چگونگی این تعیین بستگی به تعیین نیازها دارد. یعنی کشش‌ها و تمایلات عقلی و روانی مشخص گردد و تا زمانی که این تمایلات، تنظیم، اصلاح و نظام‌مند نشود این نکته نیز برآورده نمی‌گردد.

2. ‌به اجزاء‌، شکسته و تحلیل شود.

3. روابط میان اجزاء،‌ کشف گردد.

4. رابطّه هدف با بیرون از خود، تمام منقضیات بیرونی مثل عامل، ‌و علت فاعلی، ‌مادی، صوری، زمینه‌ها و شرائط کشف شود.

5. معناداری و هدف ترکیب و بازسازی گردد.

گام پنجم: کشف فاصلة‌ وضع موجود و مطلوب است در این گام، مسئله‌شناسی تحقق می‌یابد. یکی از مباحث این گام، تبدیل مشکل به مسئله از سوی استاد است. (با سه قید دارای وضع موجود + وضع مطلوب + آن‌چه به دنبال آن هستیم) و سپس کلیدواژه‌ها و نمادهای جستجو تولید گردد.

گام ششم: کشف منشأ مسئله و مشکل است. مثلاً‌ مسئلة‌ ما این است که چگونه انسان بی‌ایمان، مؤمن گردد. در این جمله، مشکل، بی‌ایمانی انسان است اما منشأ این مشکل چیست؟ برای یافتن منشأ مشکل فقدان ایمان، باید دستورالعمل تفکرسازی و پردازش حیثیات را به انجام برسانیم. یعنی فهرستی از سؤالات مانند بی‌ایمانی چیست؟ چه کسی یا چه چیزی باعث بی‌ایمانی انسان شده است؟ چه کسی را بی‌ایمان می‌گوییم؟ بی‌ایمانی در چه زمانی تحقق می‌یابد؟ ابعاد بی‌ایمانی چیست؟ پیامدهای آن کدام است؟ و … از فرایند تفکر سازی:‌ کشف أٍثر دارای قابلیت جایگزینی،‌ جانشینی و تغییر است. یعنی باید منشأ و أثر مسئله را کشف کنیم. برای این جهت باید منشأ و أثر آن را کشف کنیم. علاوه بر شکافتن أبعاد موضوع باید ابعاد محمول و حیثیات مختلف نیز شکافته شود و سپس به نقاط اشتراک این دو دسته توجه شود. و بالاخره گام ششم عبارت‌پردازی مسئله با حیثیات آن است.

به عنوان مثال:

مسئله: چگونه شهرسازی ما اسلامی می شود؟

نقشه حرکت: شناسانی موضوعات و متغیرهای شهرسازی در وضعیت موجود. (موضوع شهرسازی کالبد و فضا و برخی از متغیرهای آن عبارتند از: حوزه نفوذ شهر، حریم شهر، ارتفاع طبقات و …)

وضعیت موجود: شهر موجود در برخی موارد بر اساس مدل غربی و در موارد دیگر بدون پیروی از مدل خاصی طراحی شده است.

وضعیت مطلوب: ساخت شهر بر اساس الگو و مدل های دینی. (شهرسازی اسلامی)

کشف فاصلة‌ وضع موجود و مطلوب: شهر غیر اسلامی + شهرسازی اسلامی + روش های رسیدن به شهرسازی اسلامی بر اساس منابع دین.

منشاء ‌مسئله و مشکل: عدم مراجعه به منابع دین و اکتفا کردن به صرف تجربه بشری و تقلید از الگوهای غربی.

روش کاوش‌گری عملی

هدف این روش، ‌توصیف و پیش‌بینی وقایع و پدیده‌‌هاست. این روش، مرکب است از حل مسئله و تصمیم‌گیری و به دانش‌پژوهان در درک و فهم چگونگی و علل و پیش‌بینی پدیده‌ها کمک می‌کند. سه ویژگی کاوش‌گری، توصیف پدیده‌ها، تشکیل فرضیه و آزمایش فرضیه است. این کاوش‌گری به دو شیوه است:

1. شیوّه علوم تجربی: که مبتنی بر مشارکت فعال دانش پژوهان در فرایند کاوش‌گری علمی است. 2. شیوّه علوم اجتماعی.

نتیجۀ یادداشت

روش حل مسئله در تفکر دارای شش مرحلة‌ اساسی: 1. تعیین و توصیف وضعیت موجود. 2. توصیف وضعیت مطلوب. 3. کشف فاصلة‌ وضع موجود و مطلوب. 4. کشف منشأ مسئله و مشکل. 5. کشف أثر دارای قابلیت جایگزینی،‌ جانشینی و تغییر. 6. عبارت‌پردازی مسئله با حیثیات آن. روش دیگر حل مسئله، روش کاوش‌گری عملی است که هدف آن، ‌توصیف و پیش‌بینی وقایع و پدیده‌‌هاست.

توصیۀ یادداشت

با انجام روش‌های تفکر در کلاس، مانند روش حل مسئله و کاوش‌گری عملی شیوه تفکر به دانش پژوهان آموزش داده می‌شود.