مقدمه
در این راهیاب، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی اصول فقه حنفیه (ق 1 تا 14 ه.ق)، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفتهایم: کتاب «مهارتهای تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخههای موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز میپردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقهمندان به حوزه اصول فقه و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روشهای تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیقتر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیتهای تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینههای مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران بهشمار میرفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است. وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول میشود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیتالله العظمی خویی میگذراند. وی دورههای کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی میکند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتب
اصول الشاشي
نسخه: شاشی (چاچی)، اسحق بن ابراهیم (۲۴۴-۳۲۵ق.)؛ اصول الشاشي، بیروت: دار الكتاب العربی، ۱۴۰۲ ق.
معرفی: أصول الشاشي، اثر نظامالدین ابوعلی شاشی، کتابی است پیرامون برخی از مباحث علم اصول که بههمراه با شرح «عمدة الحواشي» اثر محمد فیض حسن کنکوهی، به چاپ رسیده است. کتاب با مقدمه مختصری از شیخ خلیل میس، مدیر ازهر لبنان آغاز و مطالب بدون تبویب و فصلبندی خاصی، در قالب چندین بحث، عرضه شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
معرفی مولف: اسحاق بن ابراهیم شاشی (م. ۳۲۵ق) از قاضیان، مؤلفان و محدثان قرن چهارم هجری قمری بود. وی مدتی منسب قضاوت پارهای از نواحی مصر را بر عهده داشت. این کتاب در یک مجلد در هند به چاپ رسیده است؛ اما کارل بروکلمان در پژوهشهای خود به این نتیجه رسیده که این کتاب به شاشی منسوب بوده و در دهلی و الله آباد هند به چاپ رسیده؛ ولی از آنِ فرد یا افراد دیگری از سده هفتم با همین مشخصات است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / شبکه جامع کتاب گیسوم
الفصول في الاصول
نسخه: جصاص، احمد بن علی (۳۰۷ – ۳۷۰ ق.)؛ الفصول في الاصول، تحقيق عجيل جاسم النشمي، كويت: وزارة الاوقاف والشؤون الاسلاميه، ۱۴۰۵ ق.
معرفی: أصول الفقه المسمی بالفصول في الأصول، اثر احمد بن علی رازی جصاص (متوفی 370ق)، کتابی است اصولی که با تحقیق عجیل جاسم نشمی، به چاپ رسیده است. کتاب با مقدمه مفصلی از محقق آغاز گردیده و مطالب در صدوپنج باب، در چهار جلد، تنظیم شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / کتاب بدیا
تقويم الادلة في أصول الفقه
نسخه: دبوسي، عبدالله بن عمر (۳۶۷ ۴۳۰ق.)؛ تقويم الادلة في أصول الفقه، تحقيق عدنان على، بيروت: المكتبة العصريه، ۱۴۲۶ ق. / ۲۰۰۶ م.
معرفی: تقويم الأدلة في أصول الفقه عنوان اثری است یکجلدی به زبان عربی از ابوزید، عبدالله بن عمر دبوسی حنفی با موضوع اصول فقه. وی در این اثر، با نگاهی به آرای شافعی از ائمه اهل تسنن، به بیان نظرات خودش که یک حنفی است در اصول فقه پرداخته است. او گاه با شافعی موافق و گاه با او مخالف است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / کتاب پدیا
اصول البزدوی
نسخه: بزدوی، علی بن محمد ( ۴۰۰ – ۴۸۲ ق.)؛ اصول البزدوی، بیروت: دار الکتاب العربي، ۱۳۹۴ ق. / ۱۹۷۴ م.
معرفی: كشف الأسرار عن أصول فخرالإسلام البزدوي، اثر علاءالدین عبدالعزیز بن احمد بخاری، شرحی است بر کتاب «كنز الوصول إلی معرفة الأصول»، مشهور به «اصول بزدوی» نوشته علی بن محمد بزدوی. شهرت بزدوی بیشتر به دلیل کتاب «كنز الوصول إلی معرفة الأصول» است که متنی است نسبتاً موجز و انشایی دشوار دارد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / کتاب پدیا
اصول السرخسي
نسخه: شمس الائمہ سرخسی، محمد بن احمد ( _ ۴۸۳ ق.)؛ اصول السرخسي، تحقيق ابوالوفاء، افغانی، قاهره: دار الکتاب العربي، ۱۳۷۳ ق.
معرفی: أصول السرخسي، تألیف محمد بن احمد بن ابیسهل سرخسی (متوفی 490ق)، از جمله منابع مهم علم اصول فقه است. مقدمه و تحقیق و تصحیح کتاب به قلم ابوالوفای افغانی است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
المغنى في أصول الفقه
نسخه: خبازی حنفی، عمر بن محمد (۶۲۹ _ ۶۹۱ ق.)؛ المغنى في أصول الفقه، تحقيق محمد مظهر بقا، مکه مکرمه: مركز البحث العلمي بكلية الشريعه، ۱۴۰۳ ق.
معرفی: المُغنی فی اصولِالفقه تألیف جلالالدین عمر خبازی، کتابی به عربی، در اصول فقه حنفی. متنی معروف و متداول است. قواعد اصولی را به زبانی روشن همراه با شواهد بیان کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکیجو)
دسترسی به کتاب: نورلایب / کتاب پدیا
منار الانوار
نسخه: نسفی، عبدالله بن احمد ( – ۷۱۰ ق)؛ منار الانوار، دهلی ۱۸۷۰ م.
معرفی: المنار في أصول الفقه، تألیف فقیه، اصولی و مفسر حنفی ابوالبرکات عبدالله بن احمد نسفی (متوفی 710ق)، از جمله آثار مهم در علم اصول فقه است. کتاب «الوصية» ابوحنیفه نعمان بن ثابت (متوفی 150ق) و «متن جلال للقاضي العضد» نیز به انتهای کتاب ضمیمه شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / کتاب پدیا
كشف الأسرار عن أصول فخر الاسلام البزدوی
نسخه: بخاری عبدالعزيز بن احمد ( _ ۷۳۰ ق)؛ كشف الأسرار عن أصول فخر الاسلام البزدوی، تحقیق عبدالله محمود محمد عمر، بيروت: دار الكتب العلميه، ۱۴۱۸ ق./ ۱۹۹۷ م.
معرفی: كشف الأسرار عن أصول فخرالإسلام البزدوي، اثر علاءالدین عبدالعزیز بن احمد بخاری، شرحی است بر کتاب «كنز الوصول إلی معرفة الأصول»، مشهور به «اصول بزدوی» نوشته علی بن محمد بزدوی. شهرت بزدوی بیشتر به دلیل کتاب «كنز الوصول إلی معرفة الأصول» است که متنی است نسبتاً موجز و انشایی دشوار دارد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / کتاب پدیا
تنفيح الفصول في اختيار المحصول من الاصول
نسخه: صدرا لشريعه ثانی، عبیدالله بن مسعود ( – ۷۴۷ ق)؛ تنفيح الفصول في اختيار المحصول من الاصول، کراچی، ۱۴۰۰ ق.
معرفی مولف: عبيد الله بن مسعود بن تاج الشريعة محمود بن أحمد المحبوبي البخاري الحنفي (ت: 747 هـ / 1346م) المعروف باسم صدر الشريعة الثاني أو صدر الشريعة الأصغر. هو فقيه وأصولي ونحوي وأديب ومحدث ومفسر ومنطقي ومتكلم حنفي ماتريدي. (مطالعه بیشتر در ویکی پدیا)
دسترسی به کتاب: نورلایب / کتاب پدیا
التحرير في أصول الفقه
نسخه: ابن همام، محمد بن عبدالواحد (۷۹۰-۸۶۱ )؛ التحرير في أصول الفقه، قاهره: حلبی، ۱۳۵۰ و ۱۳۵۱ ق.
معرفی مولف: محمد بن همامالدين عبدالواحد سيواسى (790 یا 788 یا 799-861ق)، متولد اسكندريه، و رشد يافته در قاهره مصر، حنفى مذهب، ملقب به كمالالدين و مشهور به ابن همام مىباشد. ابن همام در سال 861ق در شهر قاهره وفات يافت و در قرافه و مقبره ابن عطاء الله اسكندرى مدفون شد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / کتاب پدیا
مسلم الثبوت في أصول الفقه
نسخه: بهاری حنفی، محب الله بن عبد الشكور ( – ۱۱۱۹ ق.)؛ مسلم الثبوت في أصول الفقه؛ علیگره، ۱۲۹۷ ق.
معرفی: مسلم الثبوت نوشته محبالله بن عبدالشکور بهاری هندی (متوفی 1119ق) [۱] از فقهای حنفی قاضیالقضات، اهل دهکدهای به نام کرا نزدیک محب علیپور در ایالت بهار هند است. [۲] در علم اصول و بر اساس آرای دو مذهب حنفی و شافعی نوشته شده است (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب
حجة الله البالغة
نسخه: شاه ولی الله، احمد بن عبد الرحیم (۱۱۱۴ – ۱۱۷۶ ق.)؛ حجة الله البالغة، قاهره: دار الكتب الحديثه، ۱۹۶۴ م.
معرفی مولف: شاه ولیالله محدث دهلوی (زاده ۱۱۱۴ قمری/۱۷۰۳ میلادی – درگذشته ۱۱۷۶ قمری/۱۷۶۲ میلادی) یکی از مسلمانان شبهقاره هند بود. وی نوشتههایی درباره فقه و علم حدیث به زبانهای فارسی و عربی دارد. آثار برجسته وی برگردان قرآن به زبان فارسی، حجة الله البالغة، الفوز الكبير في أصول التفسير، حسن العقيدة است. (مطالعه بیشتر در ویکی پدیا)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب / کتاب پدیا
ارشاد الفحول الى تحقيق الحق من علم الاصول
نسخه: شوکانی، محمد بن علی (۱۱۷۳ – ۱۲۵۰ ق.)؛ ارشاد الفحول الى تحقيق الحق من علم الاصول، همراه با شرح احمد بن قاسم عبادی بر شرح محلی بر الورقات جوینی، قاهره: مصطفی البابی الحلبی، ۱۳۵۶ ق.
معرفی: إرشاد الفحول إلی تحقيق الحق من علم الأصول، اثر محمد بن علی بن محمد شوکانی (1173-1250ق)، کتابی است دربردارنده مباحث مربوط به علم اصول که با تحقیق احمد عزو عنایه، به چاپ رسیده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / کتاب پدیا
اصول الفقه خضری بک
نسخه: خضری بک، محمد (۱۸۷۲ – ۱۹۲۷م.)؛ اصول الفقه، بیروت: دار الفكر، ۱۴۲۴ ق. / ۲۰۰۴ م.
معرفی: محمد بن عفيفي الباجوري، المعروف بالشيخ محمد الخضري بك (1289 هـ – 1345 هـ = 1872م – 1927م)، باحث وخطيب وفقيه أصولي ومؤرخ مصري وأحد علماء الشريعة والأدب وتاريخ الإسلام. كان للشيخ الخضري مؤلفات وكتب عدة، منها: أصول الفقه، نور اليقين في سيرة سيد المرسلين، إتمام الوفاء في سيرة الخلفاء، مهذب الأغاني في تسع مجلدات و … . (مطالعه بیشتر در ویکی پدیا)
دسترسی به کتاب: کتاب پدیا / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیابهای پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
جهت دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.