مقدمه
در این نوشتار به بررسی دیدگاه‌های استاد الهی در مورد مفهوم روش شناسی و چالش‌های آن در علوم اسلامی می‌پردازیم. ایشان با تأکید بر گستردگی مفهوم روش و ابعاد مختلف آن در علوم اسلامی، به دسته‌بندی و تحلیل این مفهوم می‌پردازند. همچنین، استاد الهی به آسیب‌شناسی علوم اسلامی و ارائه راهکارهایی برای بهبود وضعیت موجود می‌پردازند. این نوشتار بر آن است تا با تشریح دیدگاه‌های استاد الهی، به درک عمیق‌تری از مفهوم روش و چالش‌های پیش روی علوم اسلامی دست یابیم.
مفهوم روش و قلمروی روش‌شناسی
استاد الهی در ابتدای بحث، به دو پرسش اساسی در مورد مفهوم «روش» و قلمروی «روش‌شناسی» در علوم اسلامی می‌پردازند:
- مفهوم «روش» و قلمروی «روش‌شناسی» در علوم اسلامی، چه تعداد از انواع زیر را می‌تواند دربرگیرد؟
- شیوۀ کسب و تولید معرفت معتبر؟
- طرق استناد به منابع معرفت؟
- فرآیند گردآوری ادله و شواهد معتبر؟
- شیوۀ ارزیابی اعتبار داده‌ها؟
- شیوه و فرآیند تدوین و انتقال معارف (تحقیق و تعلیم)؟
- شیوه و فرآیند کاربست معارف؟
- شیوه و فرآیند مدیریت دانش؟
- روش‌شناسی علوم اسلامی لزوماً رویکردی توصیفی و پسینی دارد یا می‌تواند رویکردی تجویزی و پیشینی (تعیین روش‌های علوم اسلامی) داشته باشد؟
در صورت اول، روش علم است یا عالمان؟ و در صورت دوم، نسبت آن با «منطق فهم»، «اصول استنباط» و «اجتهاد عام» در علوم اسلامی چیست؟
چالش در مفهوم روش
استاد الهی در ادامه به تعاریف ارائه شده در توضیح روش اشاره می‌کنند و بیان می‌دارند که تقریباً در تمام این تعاریف، دو عنصر مرکزی مورد توجه قرار گرفته است:
- هدایت به سمت هدف
- عقلانیت یا کارآمدی این ابزار
ایشان همچنین اشاره می‌کنند که اطلاق روش در عرصۀ دانش، می‌تواند ناظر به موارد زیر باشد:
- روشِ کسب و تولید معرفت:
- روش تاریخی
- روش نقلی
- روش فلسفی (عقلی)
- روش شهودی
- روش تجربی (علمی)
- نوع استدلال:
- قیاسی
- استقرایی
- لمّی
- انّی
- شیوۀ گردآوری اطلاعات و داده‌ها:
- روش مشاهده
- روش پرسش‌نامه
- روش مصاحبه
- روش کتابخانه‌ای
- شیوۀ تحلیل اطلاعات و داده‌ها:
- روش کلاسیک
- روش آماری
- فرایند یا سطح تحلیل:
- روش توصیفی (به معنای اعم)
- روش توصیفی (به معنای اخص)
- روش تحلیلی
- روش نقدی
- روش هنجاری
- روش توصیفی (به معنای اعم)
- رویکرد و نوع نگاه به موضوع:
- پدیدارشناسانه
- ساختارگرایانه
- هرمنوتیکی
- شیوه و فرایند نظامات علمی:
- نظام پژوهش
- نظام آموزش
- نظام ترویج و مدیریت دانش
- نظام تولید محصول و امتداد اجتماعی
- نظام اقتصاد علم
استاد الهی معتقدند که اطلاق روش تنوعی پیدا کرده که کم‌کم به نظر می‌رسد کاربرد آن دچار مغالطات لفظی فراوان شده است و نفی یک روش یا اثبات یک روش اساسا ممکن است نقطه هم عرض و متحدی نداشته باشد.
فقدان روش‌های فرآوری دانش
استاد الهی در جمع‌بندی نشست‌های سه‌ساله اتاق فکر، به این نتیجه رسیده‌اند که بخشی از مشکلات موجود در علوم اسلامی، ناشی از فقدان روش‌های فرآوری دانش است. ایشان ارتقاء روش‌های فرآوری دانش را به مراتب مهم‌تر از ارتقاء روش‌های کسب معرفت می‌دانند، هرچند که نمی‌توان یکی را بر دیگری ترجیح داد. به اعتقاد ایشان، غیاب مفهوم فرآوری دانش در میان اصحاب علوم اسلامی، باعث بی‌توجهی به این بحث مهم شده است.
آسیب‌شناسی علوم اسلامی
نتایج مصاحبه با پنجاه تن از اندیشمندان چند رشته‌ای آشنا با علوم اسلامی نشان می‌دهد که مشکل اصلی در این حوزه، به روش کسب معرفت محدود نمی‌شود. بنابراین، تمرکز صرف بر آسیب‌شناسی روش شناسی کسب معرفت یا تغییر آن، نمی‌تواند راهگشای مشکلات باشد.
استاد الهی سه آسیب اصلی را در این حوزه شناسایی می‌کنند:
- فرآوری علم: چگونگی تبدیل داده‌ها و اطلاعات خام به دانش قابل استفاده و کاربردی.
- کاربست علم: نحوه استفاده از دانش تولید شده در حل مسائل و چالش‌های جامعه.
- امتداد اجتماعی علم: چگونگی تأثیرگذاری علم بر جامعه و فرهنگ، و نقش آن در بهبود زندگی مردم.
لزوم تمرکز بر مسائل کلان‌تر
به اعتقاد استاد الهی، عدم تمرکز بر این مسائل کلان‌تر، باعث محدود شدن بحث‌ها به موضوعات جزئی‌تر مانند استفاده از استقراء در فقه یا تکامل روش‌های عقلی و نقلی شده است. حال آنکه از دیدگاه اندیشمندان، مشکل اصلی فراتر از این مباحث است.
اهمیت بازخورد اجتماعی
استاد الهی تأکید می‌کنند که عدم دریافت بازخورد اجتماعی می‌تواند منجر به تشخیص نادرست مسائل شود. درونی شدن علوم اسلامی و عدم ارتباط با جامعه، ممکن است باعث ایجاد تشخیص‌های ناقص از عوارض و آسیب‌های درونی این علوم شود.
نتیجه‌گیری
دیدگاه استاد الهی در مورد مفهوم روش شناسی در علوم اسلامی، بر این اصل استوار است که مفهوم روش بسیار گسترده و دارای ابعاد مختلفی است. ایشان معتقدند که مشکلات علوم اسلامی تنها به روش کسب معرفت محدود نمی‌شود، بلکه فقدان روش‌های فرآوری دانش، کاربست علم و امتداد اجتماعی علم از مسائل اساسی در این حوزه هستند. برای بهبود وضعیت موجود، باید به این مسائل کلان توجه کرد و از درونی شدن علوم اسلامی پرهیز کرد.
برای مشاهده پست‌های مشابه پروند‌ه دانش اینجا را مشاهده کنید.