مقدمه
مفهوم «روش» در علوم اسلامی، مقوله‌ای بنیادین است که تعیین‌کننده چگونگی کسب معرفت، تولید دانش، و حل مسائل در این حوزه است. این مفهوم، ابعاد گسترده‌ای را در برمی‌گیرد که نیازمند بررسی دقیق و همه‌جانبه است. در این میان، اندیشمندان و صاحب‌نظران علوم اسلامی، دیدگاه‌های متفاوتی را مطرح کرده‌اند که هر یک به نوبه خود، زوایای خاصی از این مفهوم را روشن می‌سازند. در ادامه به بررسی این دیدگاه ها و چالش های پیرامون آن می پردازیم:
1. دیدگاه استاد الهی: مفهوم روش فراتر از کسب معرفت
استاد الهی معتقدند که مفهوم روش در علوم اسلامی نباید صرفاً به «کسب معرفت» محدود شود، بلکه باید شامل فرآوری دانش (تبدیل داده‌ها و اطلاعات خام به دانش کاربردی)، کاربست علم در حل مسائل جامعه و امتداد اجتماعی علم (تأثیرگذاری آن بر فرهنگ و زندگی مردم) نیز باشد. ایشان بر ضرورت توجه به مسائل کلان‌تر و پرهیز از درونی شدن علوم اسلامی تأکید دارند. به نظر ایشان، مشکل اصلی در علوم اسلامی، فقدان روش های فرآوری دانش است.
2. دیدگاه استاد اکبری: نهاد علم و گستردگی روش
استاد اکبری، علم را به عنوان یک «نهاد» در نظر می‌گیرند که شامل عناصر مختلفی مانند معلم و دانشجو، منابع آموزشی، روشهای انتقال دانش و تربیت استاد است. از این منظر، مفهوم روش بسیار گسترده می‌شود و شامل روشهای آموزشی، روشهای تحقیق، روشهای تنظیم‌گری دانش و روشهای تفکر می‌شود. ایشان همچنین بر اهمیت بازسازی روشهای علمی گذشته و استفاده از تجربیات جهانی تأکید دارند. به باور ایشان، برای توسعه علم، نیاز به بازسازی روشهای علمی گذشته وجود دارد.
3. دیدگاه استاد پارسانیا: چالش های روش شناسی
استاد پارسانیا معتقدند که روش با روش‌شناسی یک علم متفاوت است. ایشان بر این باورند که چالش‌های روش‌شناسی در علوم اسلامی، به تبعیت از اهل حدیث، متکلمین، فیلسوفان و عرفا مطرح شده است. همچنین ایشان بر تأثیر متافیزیک بر روش و اهمیت مرجعیت وحی در کنار تعامل عقل و نقل تأکید دارند. به نظر ایشان ریشه بسیاری از بحث ها به گسلی برمی گردد که کانت ایجاد کرد.
4. دیدگاه استاد پیروزمند: مفهوم روش معطوف به تلقی از علوم اسلامی
استاد پیروزمند معتقدند که مفهوم روش در علوم اسلامی، معطوف به تلقی ما از علوم اسلامی است. ایشان بر این باورند که روش باید متناسب با هدف، کارکرد، کاربرد، جامعیت و قلمروی علوم اسلامی باشد. به نظر ایشان، روش در علوم اسلامی باید از خود علم نشأت بگیرد. ایشان همچنین بر اهمیت بررسی مفهوم معرفت و ارتباط آن با روش تأکید دارند.
5. دیدگاه استاد جوادی: مشکل اصلی روش و ضرورت رشد در دانش اخلاقی
استاد جوادی، مشکل اصلی در روش علوم اسلامی را در درجه اول و در زمینه هایی مانند استفاده از تأویل، کارآمدی نصوص، نقد متن حدیث، و ضرورت رشد در دانش اخلاقی می دانند. ایشان همچنین بر ضرورت تمرکز بر چالش های اصلی و تلاش برای رفع آن ها تأکید دارند. به نظر ایشان، مسئله اصلی در معرفت، خود فرآیند کسب معرفت است که شامل گردآوری ابزار، ادله و شواهد می باشد.
6. دیدگاه استاد حکمت نیا: روش به عنوان محاسبه اقتضائات
استاد حکمت نیا، روش را به عنوان محاسبه اقتضائات تعریف می کنند. ایشان معتقدند که روش در هر دانشی، با توجه به منابع و نوع مسئله، متفاوت است. همچنین ایشان بر اهمیت پاسخ به چهار سوال اساسی در بخش فلسفه مضاف در هر دانشی (منابع، مبانی، روش، نسبت ارزش ها با دانش) تأکید دارند. ایشان با توسعه معنای روش، روش ساخت را نیز به عنوان روش در علوم اسلامی مجاز می دانند.
7. دیدگاه استاد طالقانی: تعدد روش با اهداف متعدد
استاد طالقانی معتقدند که متناظر با هر هدف، روش و نحوه رفتن متفاوتی وجود دارد. ایشان بر این باورند که بحث نحوه رفتن معطوف به مقصد، هدف و غایت است. ایشان همچنین بر اهمیت تعیین دقیق هدف و غایت در بررسی مفهوم روش تأکید دارند. به نظر ایشان، منطق دستیابی به معرفت در علوم اسلامی، دو بعد هنجاری و توصیفی دارد.
8. دیدگاه استاد رشاد: روش به معنای استنطاق منابع
استاد رشاد، روش را به معنای استنطاق منابع میداند. منابع تابع تعریف ما از علم هستند. منشأ معرفت، الهی است و از مجاری انسانی به دست می آید . روش واحدی در علوم اسلامی وجود ندارد. هر علمی، روش خاص خود را دارد و باید به مشترکات و اختصاصات روش‌ها در علوم مختلف توجه کرد. باید به سه روش تکون علم‌ها، حل مسئله و تطبیق داده‌ها توجه داشت. این دیدگاه، بر اهمیت تنوع روش‌ها در علوم اسلامی و لزوم توجه به منابع و مجاری معرفتی در هر علم تأکید دارد و همچنین به این نکته اشاره دارد که نباید به دنبال یک روش واحد برای تمامی علوم اسلامی بود، بلکه باید روش‌ها را متناسب با ماهیت و اهداف هر علم در نظر گرفت.
9. دیدگاه استاد علیزاده: ضرورت تفکیک علوم اسلامی و علوم انسانی
استاد علیزاده بر ضرورت تفکیک علوم اسلامی و علوم انسانی برای دقت بیشتر در بحث روش تأکید دارند. ایشان معتقدند که هر یک از این حوزه‌ها، مسائل و چالش‌های خاص خود را دارند و نیازمند رویکردهای جداگانه هستند. ایشان همچنین بر اهمیت توجه به کاربست روش‌ها در عمل و رفع مشکلات موجود در این زمینه تأکید دارند.
10. دیدگاه استاد مقیمی حاجی: تنوع معرفت و تنوع روش
استاد مقیمی حاجی بر این باورند که برای جلوگیری از خلط مباحث، باید عرصه های مختلف علمی را از یکدیگر تفکیک کرد و به نیازهای هر عرصه توجه داشت. ایشان بر تنوع روش ها با توجه به تنوع معرفت و نیازهای هر علم تأکید دارند.
11. دیدگاه استاد واعظی: مفهوم چند وجهی روش
استاد واعظی معتقدند که مفهوم روش در علوم اسلامی چند معنا دارد: 1. کسب معرفت روشمند؛ 2. روش به معنای رویکرد؛ 3. روش به معنای نوع استدلال. ایشان همچنین بر اهمیت مباحث درجه دوم در علوم اسلامی و چالش های تنقیح نظریه تفسیری تأکید دارند.
12. دیدگاه استاد سبحانی: مفهوم عام و خاص روش
استاد سبحانی بر این باورند که روش دارای یک مفهوم عام و یک مفهوم خاص است که ناظر به حوزه های خاصی مانند فرهنگ و تمدن اسلامی یا فرهنگ و تمدن غربی است. ایشان همچنین بر اهمیت تعلقات تمدنی در چارچوب روش تأکید دارند. ایشان مفهوم کلی روش را فرایندهای دستیابی به اغراض معرفتی از طریق منابع خاص می دانند.
13. دیدگاه استاد سعدی: تفکیک متدولوژی تولید علم و متدولوژی علم
استاد سعدی بر تفکیک متدولوژی تولید علم و متدولوژی علم تأکید دارند. ایشان معتقدند که در حوزه روش‌شناسی تولید علم، دو سؤال کلیدی مطرح است: روش کسب داده و روش تحلیل داده. ایشان بر اهمیت تجمیع نصوص و استخراج سیاست های اقتصادی تأکید دارند.
14. دیدگاه استاد درایتی: توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی
استاد درایتی معتقدند که توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی، دو مفهوم به هم پیوسته و در عین حال متمایز هستند. ایشان توسعه را به معنای گسترش و بهبود کمی و کیفی علوم اسلامی و توانمندسازی را به معنای ایجاد ظرفیت و قدرت لازم برای تحقق اهداف علوم اسلامی می دانند. ایشان همچنین بر اهمیت توافق و تفاهم در مورد مفهوم روش برای پیشبرد علوم اسلامی تأکید دارند و بر این باورند که روش در علوم اسلامی، به معنای وسیع‌تری به کار می‌رود و می‌تواند شامل منابع، ابزار، مبادی، شیوه‌ها و رویکردها باشد. این تنوع نشان از انعطاف‌پذیری مفهوم روش دارد.
جمع‌بندی:
مفهوم «روش» در علوم اسلامی، موضوعی پیچیده و چندوجهی است که از دیدگاه اندیشمندان مختلف، زوایای گوناگونی از آن مورد بررسی قرار گرفته است. برخی، روش را فراتر از کسب معرفت و شامل فرآوری دانش، کاربست علمی و تأثیر اجتماعی آن می‌دانند. گروهی دیگر، با نگاهی نهادی به علم، روش را دربرگیرنده روشهای آموزشی، پژوهشی، تنظیم‌گری و تفکر می‌شمارند.
در مقابل، برخی دیگر، با تفکیک روش از روش‌شناسی، چالش‌های این حوزه را ناشی از تأثیر دیدگاه‌های مختلف و متافیزیک می‌دانند. برخی دیگر، روش را معطوف به تلقی از علوم اسلامی و برخی دیگر، مشکل اصلی را در فرآیند کسب معرفت می‌دانند. برخی دیگر، روش را محاسبه اقتضائات و برخی دیگر، آن را وابسته به هدف می‌شمارند. در نهایت، برخی دیگر بر تفکیک علوم اسلامی و انسانی، برخی دیگر بر تنوع روش با توجه به تنوع معرفت، برخی دیگر بر مفهوم چندوجهی روش، برخی دیگر بر مفهوم عام و خاص آن، برخی دیگر بر تفکیک متدولوژی تولید و متدولوژی علم، و برخی دیگر بر اهمیت توافق در مورد مفهوم روش برای توسعه علوم اسلامی تأکید دارند. این دیدگاه‌های متنوع، نشان‌دهنده گستردگی و اهمیت بحث روش در علوم اسلامی و ضرورت بررسی دقیق و همه‌جانبه آن است.
نقطه‌های اشتراک درباره مفهوم روش در علوم اسلامی
اهمیت روش در علوم اسلامی
- اکثر اساتید بر اهمیت روش در تولید و توسعه علوم اسلامی تأکید دارند.
نیاز به بازنگری در روش
- بسیاری از اساتید به ضرورت بازنگری و تحول در روشهای موجود در علوم اسلامی اشاره میکنند.
ارتباط روش با معرفت
- روش به عنوان ابزاری برای دستیابی به معرفت در نظر گرفته می‌شود.
توجه به منابع
- اساتید به اهمیت منابع معرفتی در تعیین روش تأکید دارند.
تنوع روش
- وجود روش های متعدد در علوم اسلامی مورد پذیرش اکثر اساتید است.
نیاز به گفتگو و تفاهم
- ضرورت گفتگو و تفاهم در مورد مفهوم روش و کاربرد آن در علوم اسلامی مطرح شده است.
نقطه‌های اختلاف درباره مفهوم روش در علوم اسلامی
مفهوم روش
در مورد تعریف دقیق روش، دیدگاه‌های مختلفی وجود دارد. برخی روش را به معنای فرآیند کسب معرفت می‌دانند، در حالی که برخی دیگر آن را شامل ابعاد گسترده‌تری مانند مدیریت دانش، کاربست علم و امتداد اجتماعی علم می‌دانند. استاد الهی بر فرآوری، کاربست و امتداد اجتماعی علم تاکید دارد، استاد پارسانیا روش شناسی را یک علم درجه دوم میداند، استاد پیروزمند بر ارتباط روش با تلقی از علوم اسلامی و تغییر مرز دانش تاکید دارد.
استاد جوادی مباحث روش را درجه دوم نسبت به توانمندسازی علوم اسلامی میداند، استاد حکمت نیا روش را محاسبه اقتضائات میداند و آن را شامل ساخت هم میداند، استاد سبحانی روش را فرآیندهای دستیابی به اغراض معرفتی از طریق منابع خاص تعریف میکند.
گستره علوم اسلامی
در مورد گستره علوم اسلامی و رابطه آن با علوم انسانی اختلاف نظر وجود دارد. برخی بر تفکیک این دو حوزه تأکید دارند، در حالی که برخی دیگر بر تعامل و همپوشانی آنها تأکید میکنند. استاد علیزاده بر ضرورت تفکیک علوم انسانی و علوم اسلامی تاکید میکند.
وحدت یا کثرت روش
برخی از اساتید به دنبال وحدت روش در علوم اسلامی هستند، در حالی که برخی دیگر کثرت روشی را پذیرفته‌اند و آن را امری طبیعی و مفید می‌دانند. استاد طالقانی به امکان تعدد روش با اهداف متعدد اشاره میکند و از کثرت روشی دفاع میکند.
تأثیر متافیزیک بر روش
برخی اساتید بر تاثیر متافیزیک بر روش تاکید دارند و برخی دیگر رویکردهای مختلف در فهم علم و تاثیر آن بر روش را مطرح میکنند. استاد پارسانیا تاثیر مفهوم علم بر روش و نقش متافیزیک در آن را بررسی میکند.
اولویت‌ها در بحث روش
برخی بر روش کسب معرفت متمرکز هستند، در حالی که برخی دیگر بر کاربست علم و حل مسائل جامعه تأکید دارند. استاد واعظی مفهوم روش را دارای چند معنا میداند که یکی از آنها کسب معرفت روشمند است و بر تنوع رویکردها و چالش‌های آن تاکید دارد.
روش های مورد استفاده
برخی از اساتید روشهای سنتی مورد استفاده در حوزه علوم اسلامی را کافی و برخی دیگر خواهان تحول و ارتقا در آن هستند. استاد سعدی بر تفکیک در متدولوژی تولید علم و متدولوژی علم تاکید دارد. استاد مقیمی‌حاجی بر تنوع معرفت و تنوع روش تاکید دارد و بر ضرورت توجه به منابع علم تاکید میکند.
نقش تجربه و عرف: در مورد نقش تجربه و عرف در فهم متون دینی و تحول اجتهاد، دیدگاه‌های متفاوتی وجود دارد. برخی بر نقش عقل و نقل تأکید میکنند، در حالی که برخی دیگر بر نقش عرف و مقتضیات زمان و مکان تأکید دارند.
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به پرونده های دانش در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.