مقدمه
معجم موضوعی بحارالانوار ابزاری نوین برای دستیابی به گنجینه‌ی ارزشمند احادیث اهل‌بیت علیهم‌السلام است. مجموعه‌ی گفتار پربار و گزارش زندگی و رفتار هریک از معصومان علیهم‌السلام، همچون دریایی بی‌کران است که مملو از گوهرهای درخشان معارف الهی می‌باشد. این گوهرهای ارزشمند در کتاب گران‌سنگ «بحارالأنوار»، تألیف مرحوم علامه ملا محمدباقر مجلسی (رضوان‌الله تعالی علیه) گرد هم آمده‌اند. اما دستیابی به گوهر مطلوب در این اقیانوس بی‌پایان بدون ابزارهای مناسب، دشوار و گاه ناممکن است..
در طول دوران‌های مختلف، تلاش‌های بسیاری صورت گرفته تا بازیابی احادیث آسان‌تر و سریع‌تر انجام شود. این تلاش‌ها شامل فهرست‌نگاری‌های گوناگون، تدوین معاجم لفظی رایانه‌ای و مکتوب، و تنظیم مجموعه‌هایی مانند «سفینه البحار» و مستدرکات آن بوده است.
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی نیز، نخستین نرم‌افزار معجم لفظی بحارالأنوار را تولید کرد و مسیر جدیدی را در زمینه‌ی بازیابی احادیث هموار ساخت. با این وجود، نیاز به بازیابی مفهومی روایات همچنان به‌عنوان یک ضرورت باقی ماند.
فرآند تدوین معجم موضوعی بحارالأنوار
۱. آغاز پروژه
با حمایت مقام معظم رهبری، حضرت آیت‌الله‌العظمی خامنه‌ای (مدظله‌العالی)، جمعی از فرهیختگان حوزه علمیه قم و متخصصان رایانه در اواخر دهه‌ی ۶۰ اقدام به طراحی «نرم‌افزار معجم موضوعی بحارالأنوار» کردند. این پروژه ابتدا با چکیده‌نویسی روایات آغاز شد. تمامی مجلدات منتشرشده‌ی این کتاب ارزشمند مورد بررسی قرار گرفتند و طی آن:
از ۱۱۰ جلد کتاب، ۹۵ جلد چکیده‌نویسی شد.
به‌طور میانگین از هر حدیث دو چکیده استخراج گردید.
تعداد کل چکیده‌ها به ۱۲۲،۹۶۰ موضوع رسید.
۲. ساختاردهی و نمایه‌سازی
پس از چکیده‌نویسی، فرآیند دسته‌بندی اطلاعات به‌صورت نمایه‌گذاری آغاز شد:
برای هر موضوع، نمایه‌هایی دو رکنی تعیین گردید.
تعداد کل نمایه‌های ثبت‌شده بالغ بر ۳۹۰،۰۰۰ نمایه بود.
به‌طور میانگین، هر موضوع دارای سه نمایه می‌باشد.
۳. کلیدواژه‌گذاری
به‌منظور ارتقای سیستم جست‌وجو و بازیابی اطلاعات، کلیدواژه‌های مرتبط با هر نمایه استخراج شد:
تعداد کلیدواژه‌ها به ۱،۲۰۰،۰۰۰ عدد رسید.
این کلیدواژه‌ها در ۱۶،۰۰۰ اصطلاح غیرمکرر دسته‌بندی شدند.
۴. تدوین نظام‌های واژگانی
با توجه به ماهیت معجم موضوعی، تدوین سیستم‌های خاص واژگانی ضرورت یافت:
- 1. نظام مشترکات: تفکیک معانی مختلف یک واژه بر اساس کاربردهای آن.
- 2. نظام مترادفات: ارتباط واژه‌های دارای معنای یکسان و ارجاع به واژه‌ی مرجع.
- 3. نظام مرتبطات: اتصال واژه‌های نزدیک به یکدیگر برای افزایش دقت بازیابی.
امکانات و قابلیت‌های نسخه‌ی جدید
۱. اصلاح آدرس‌دهی و ارتباط مستقیم با متن اصلی
امکان مشاهده‌ی دقیق محل مورد استناد در روایت.
۲. فهرست ریشه‌ی کلیدواژه‌ها
کمک به دستیابی بهتر به اصطلاحات و مشتقات آن‌ها.
۳. گنجاندن کتابخانه‌ی گسترده
شامل ۲۰ عنوان کتاب (بحارالأنوار، ترجمه‌ها، شروح و معاجم لفظی)، در مجموع ۱۶۶ جلد.
۴. لینک‌دهی به متون شرح و ترجمه
امکان مشاهده‌ی ترجمه‌ی روایات در صورت وجود در کتب مربوطه.
۵. جستجوی آیات در متون
ارائه‌ی متن قرآن کریم همراه با قابلیت جست‌وجو و بررسی تطبیقی با بحارالأنوار.
ویژگی‌های قالب جدید معجم موضوعی بحارالانوار
الف) بهبود تجربه‌ی کاربری
سهولت استفاده و کاهش پیچیدگی‌های نسخه‌های پیشین.
دسترسی راحت‌تر به موضوعات از طریق کارتابل موضوعات.
ب) بهینه‌سازی قابلیت‌های پژوهشی
امکان جست‌وجوی پیشرفته با کمک فراداده‌های منتسب به هر متن.
قابلیت انتقال مستقیم متون به MS-Word و Clipboard.
ج) سازگاری با دستگاه‌های مختلف
امکان تغییر اندازه‌ی صفحه نمایش (Resize) برای سازگاری با رزولوشن‌های بالا
نتیجه‌گیری
معجم موضوعی بحارالانوار، نتیجه‌ی بیش از ۱۶ سال فعالیت علمی و تلاش مستمر در زمینه‌ی طراحی و تولید نرم‌افزارهای معجم موضوعی است. نسخه‌ی دوم این نرم‌افزار با قابلیت‌های جدید و ساختاری بهینه، در قالب کتابخانه‌ی استاندارد و نسل جدید معاجم موضوعی در اختیار پژوهشگران علوم اسلامی قرار گرفته است. این نسخه با ارتقای سیستم جست‌وجو و افزودن امکانات جدید، گامی مهم در مسیر دسترسی آسان‌تر و دقیق‌تر به معارف حدیثی اهل‌بیت علیهم‌السلام محسوب می‌شود.
