مستند نگاری موردی حلقه‌های پژوهشی تربیت محقق علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی

چشم انداز دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی

دفتر در چشم انداز فوق ويژگي هاي زير را خواهد داشت:
–    همگرا و تحول‌آفرين در حوزه‌هاي علميه، نظريه پرداز و الگوساز براي نظام اسلامي و هدايتگر و پاسخ‌گويِ اقشار و گروه‌هاي اجتماعي در گستره مسائل ملي و فراملي؛
–    فعال، جريان‌ساز و مصونيت بخش در برابر چالش‌هاي فرهنگي؛
–    توانمند و پيشرو در شناخت عيني و علت شناسانه نيازهاي مخاطبان؛
–    پيش‌گام در عرضه فرآورده‌ها و خدمات نوآمد، بهنگام و اثربخش؛
–    برخوردار از سازماني پويا، دانش محور، ولايت‌مدار، ارزش‌گرا و قانون‌مند؛
–    متكي بر منابع انساني متعهد، دانشور، خلاق، آينده‌نگر، سازمان‌پذير و انقلابي.

دفتر تبلیغات اسلامی خراسان رضوی با هدف تربیت محققان با انگیزه، توانمند و اندیشه ورز در حوزه علوم اسلامی، حلقه‌های پژوهشی تربیت محقق علوم اسلامی را از سال 1386 به صورت رسمی بنیان نهاده است. برخورداری همزمان دفتر تبلیغات از بخش‌های آموزشی، پژوهشی، تبلیغی و امکان بهره­مندي دانش پژوهان از پشتيباني علمي مناسب به منظور معرفی آنان به نهادهاي علمی و فرهنگی، آشناسازي محققان جوان حوزه با چالش هاي معاصر و نیازهاي مردم و نظام اسلامی، افزایش کیفیت و کمیت تولیدات پژوهشی دانش‌پژوهان حوزه علمیه خراسان و ایجاد فضاي همدلی و همکاري میان محققان جوان و مستعد را به دنبال داشته است.

به منظور آشنایی با اهداف، برنامه‌ها و عملکرد حلقه‌های پژوهشی مذکور و با استفاده از اطلاعات به دست آمده از طریق مصاحبه‌ها، اسناد برنامه‌ای موسسات و مراکز مجری برنامه تربیت محقق و آرا و نظرات صاحبنظران و کارشناسان مرتبط، پس از ارائه گزارشی مختصر و اجمالی، برنامه تربیت محقق حلقه‌ها، به صورت تفصیلی و در چارچوب مدل مفهومی  مطروحه در فصل دوم، در سه بعد اساسی شامل نظام تربیت محققان علوم اسلامی، نظام ارزشیابی محققان علوم اسلامی و نظام ارتقای محققان علوم اسلامی توصیف می‌گردد.

گزارش اجمالی حلقه‌های پژوهشی تربیت محقق

حلقه‌های پژوهشی تربیت محقق علوم اسلامی دفتر تبلیغات اسلامی در راستای اهداف و مقاصد پژوهشی حوزه معاونت آموزش، دوره‌ها و برنامه‌های آموزشی را در سال 1379 طراحی و به مرحله اجرا گذاشته شد. در ابتدا فهرستی از ابزارها و شیوه‌های مختلف برای تحقق اهداف مذکور شامل راه اندازی مجله، برگزاری دوره‌های آموزشی، اعزام به اردوهای سالانه، شرکت در همایشها و نشستهای تخصصی و… مشخص گردید. شروع حرکت در مسیر اهداف پژوهشی، با راه اندازی یک مجله مختص نوشته‌های دانش پژوهان صورت گرفت. بنابراین مجله جستار برای انتشار مقالات دانش پژوهانی که درس روش تحقیق را دارند، در نظر گفته شد تا با اساتید درس مذکور، اولین مرحله از فرایند شکل گیری حلقه‌های پژوهشی ایجاد شود. در گام اول مقرر شد به مدت 3 سال مقالات دانش پژوهان توسط اساتید بازنویسی شود، چه اینکه مقالات ارائه شده در حد انتشار نبود. بنابراین دو استاد، اصلاح مقالات (چیزی بیش از ویرایش) را تا سال 1383 به عهده گرفتند. همچنین در دوره جامع فرهنگ و علوم اسلامی، دو کارگاه پژوهشی شامل کلاسهای نگارش و روش تحقیق برگزار شد. سپس در تمام رشته‌های علمی و تحصیلی رسمی که در سطح 3 دوره‌های دو و نیم ساله طراحی شده بود، 3 کلاس الزامی کارگاه پژوهش گذاشته تا خروجیهای آنها نیز در این مجله چاپ شود و در نهایت تصمیم به راه اندازی مدل نهایی گرفته شد. حلقه‌های پژوهشی در واقع یک سطح پیشرفته تر از سایر اقداماتی بود که در رشته‌های تخصصی و در کلاسهای روش تحقیق اتفاق افتاده بود. از الزامات برنامه این بود که در حلقه هیچ آموزش رسمی و تدریس نباید صورت گیرد. در صورتی که آموزشی لازم باشد باید از طریق کارگاه آموزشی کوتاه مدت اقدام نمود(که در قالب دوره‌های آموزشی 3، 6 و 10 واحدی برگزار می شد). در مجموع در بهار 1386 نظام حلقه ها شروع و یک دوره آن سالهای 90-1389 ادامه پیدا کرد و از شماره 6 تا 33 مجله جستار به انتشار مقالات حلقه‌های پژوهشی اختصاص پیدا کرد. این دوره‌های تربیتی پژوهشگر در قالب 14 حلقه پژوهشی برگزار شده که البته متناظر با گروههای آموزشی دفتر نبوده و بیشتر از تعداد گروههای آموزشی بوده است.

منابع انسانی مشارکت کننده در حلقه‌ پژوهشی شامل اعضای زیر می‌باشد:

1. اعضای حلقه: طلبه‌های با شرایط اتمام یا در حال تحصیل سطح 3 در یک مرکز تخصصی، با این الزام که یک دوره آموزشهای پایه و نیمه تخصصی در آن رشته گذرانده باشند.
2. مدیر گروه: مدیر گروه آموزشی ذیربط دفتر از ابتدا تا پایان مثل یک مربی و ناظر علمی، که مسوولیت هدایت و نظارت بر جریان کلی حلقه و مراقبت را برعهده داشت و با تهیه امکانات لازم، همه اتفاقات مهم و دست آوردهای علمی حلقه‌ پژوهشی را کنترل می‌کند.
3. دبیر حلقه: در حلقه‌های پژوهشی هر یک از اعضا زیرمجموعه دبیر نبوده و دبیر صرفا هماهنگ کننده افراد همتراز خود می‌باشد. دبیران معمولا از میان فارغ‌التحصیلان همان رشته انتخاب و البته تراز دانش آنها کمی از بقیه بالاتر می‌باشد.  همچنین دبیران حلقه‌ها در پژوهش کارآزموده تر و دارای توانایی سازماندهی، پشتیبانی و تدارکات بودند و وظیفه پشتیبانی، انسجام دهی، انژری دهی و تحریک هیجانات و انگیزه ها را بر عهده داشتند.
4. استاد ناظر: فردی از میان مدرسین انتخاب تا بحث را از لحاظ علمی کنترل کند و ده دقیقه آخر هر جلسه جمعبندی و اظهار نظر را بر عهده داشت. استاد ناظر حضور دائمی نداشته و در انجام تحقیقات مداخله نمی کرد و صرفا نظارت بر جلسات را انجام می‌داد.
5. استاد مدعو: در حلقه‌های پژوهشی دو نوع نشست پژوهشی شامل نشست ارائه و نقد موضوعات علمی و نشست گفتگوی ویژه موضوعات و مسایل از قبل تعیین شده، برگزار می‌گردید. استاد مدعو در جلسات نشست گفتگوی ویژه حضور پیدا می کرد تا افقهای تازه‌ای را برای اعضا باز کند. در این جلسات نیمی از زمان به استاد و نیمی از زمان به اعضا  اختصاص داشت. استاد طرح بحث می کرد و اعضا با وی بحث، گفتگو و نقد می کردند. نتیجه این که اساتید مدعو افق گشایی و طرح بحث نموده و محور جلسات اندیشه‌های آنان بوده است.

در حلقه‌های پژوهشی یک زنجیره و چرخه حاکم بوده است، به این صورت که فرد ابتدا یک دانش را در رشته‌ یا در حوزه مربوط به خود می‌آموزد. سپس در روش تحقیق ابعاد نظری آن را یاد می‌گیرد و بعد در حلقه، فعالیت پژوهشی را تجربه می‌کند و نهایتا در مجله جستار خروجی آن را منتشر و به این ترتیب چرخه از تولید به مصرف پدید می‌آید. روش فعالیت حلقه به این صورت بوده است که یک موضوع یا محور در یکی از شاخه‌های علوم اسلامی به عنوان رشته فعالیت آن حلقه انتخاب و سپس اهداف یا زیرقلمروهای آن شاخه توسط اعضای گروه تعیین می‌شد. لذا ابعاد محتوایی فعالیت حلقه تا حدی روشن می شد. (هر حلقه در ابتدا نظام موضوعاتی داشته است ولی نسبت به اعضای تازه وارد با تسامح برخورد و اجازه داده ‌شد تا در یک سال اول در حوزه‌ای که مایل بودند مطلب بنویسند) و بر اساس همین تراز دانشی که افراد می‌توانستند وارد حلقه شوند تعیین میگردید. فرایند پذیرش و انتخاب افراد در حلقه‌های پژوهشی اعلام از طریق فراخوان و البته بیشتر به صورت سفارش و معرفی اساتید شاگردان درجه یک خود و یا معرفی توسط اعضای گروه بود. پس از شناسایی افراد، در یک جلسه توجیهی، اهداف و فرایند کار توضیح داده می‌شد. در همان جلسه یک متن کامل شامل اهداف، امتیازات، شرح وظایف و …. به صورت مکتوب در اختیار افراد قرار می گرفت و همان ابتدا افراد یک سند مکتوب را دریافت و چارچوبها کاملا برای آنها روشن بود. همچنین در جریان نشستهای حلقات پژوهشی به مرور افراد با نقدهای صورت گرفته، آشنا و توانایی اندیشه ورزی، نقد و نگارش را فرا می گرفتند. بعد از حدود حداقل 3 سال و حداکثر 5 سال فعالیت اعضا ارزیابی نهایی می‌گردید و بر اساس آن ارزیابی، پژوهش آموختگان حلقه مشخص و سپس با رتبه‌بندی بین آنان از نفرات برتر تقدیر می‌شد.

اساس کار حلقه‌های علمی بر اندیشه ورزی و تجربه محوری، عدم ارائه آموزش رسمی، تکیه بر منطق اکتشافی ذهن و حذف جایگاه و موقعیت فرادستی و فرودستی و نسبت استاد و شاگردی بوده است. مدل ارتباطی حلقه بر اساس کلوپها و کانونهای علمی و نفی کلاس و مدرسه چیده شد. از اصطلاحات ساختار کانون و کلوپ از قبیل عضویت، حق عضویت، امتیازات، رقابت، عرصه دیده شدن و حضورهای کلوپی استفاده شد. لذا در ایجاد انگیزه فقط یک عامل تامین کننده مانند جایزه وجود نداشت، بلکه چندین عامل تامین کننده وجود داشته است.

روش تحقیق نیز در حلقه‌های پژوهشی به صورت زیر اجرا شده است:

1. مساله یابی؛ از طریق روشهایی چون ارائه اخبار تحولات علمی، افق گشایی توسط اساتید مدعو، جلسات نقد برگزار شده و اشتراک مجلات برای اعضا و حضور جدی و مستمر در معرض و مواجهه با نیازها و موقعیتهای مهم.
2. طراحی مساله؛ با استفاده از فرم انتخاب موضوع و اختصاص دو جلسه 120 دقیقه‌ای از جلسات حلقه که در جهت شکل گیری طرحنامه صورت می گرفت. در این جلسات اعضا در پر کردن فرم، مراحل زیر را برای آمادگی در جهت نوشتن طرحنامه طی می‌کردند:
3. انتخاب استاد مشاور برای راهنمایی منابع، کلید واژه‌ها و تبیین مفهومی مساله پژوهشی
4. تعیین روش مطالعه یک کتاب جامع در موضوع مورد نظر
5. شناسایی پایگاه‌های اطلاع رسانی
6. تعیین و انتخاب دانشنامه‌های موضوعی
7. تهیه جداول کلیدواژه
8. تعیین ساختار متن و محتوا
9. نوآوری تحقیق در تدوین مطالب
10. جمع آوری، تحلیل و ارزیابی اطلاعات، با استفاده از سه تکنیک فیش برداری، پرونده سازی و نگارش مستقیم صورت می گرفت که از دو روش پرونده سازی و نگارش مستقیم در راستای کمک به اندیشه ورزی بیشتر و کاهش زمان استفاده می شد. همچنین تکنیک نگارش مستقیم باعث تسلط بر تکنولوژی پژوهش گردیده و جمع آوری اطلاعات و تحلیل آن تقریبا به صورت همزمان انجام می شد.

نهایت اینکه حدود 300 نویسنده و 700 اثر چاپ شده خروجیهای حلقه‌های پژوهشی در حدود 5 سال است که اعضا در 4 نشریه و مجله شامل مجله جستار، نشریه ادبیات داستانی، نشریه شعر نو و شعرهای آیینی در حلقه شعر و نشریه سه زبانه نشانه به زبان انگلیسی، مقاله می‌نوشتند. نتایج و خروجیهای دوره تربیت پژهشگر حاضر، موجب گردید اعضا، نگارش و ارزش تحقیق را فرا بگیرند و هم اکنون پژوهش آموختگان این حلقه‌های تربیتی افرادی صاحب نظر و جریان‌ساز در سطح محافل علمی و پژوهشی در سطوح استانی و ملی می‌باشند.