معرفی اجمالی
مجلس شورای اسلامی یکی از قوای سه‌گانه تعریف شده در قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و رکن اصلی قانونگذاری در ایران است.
مجلس شورای اسلامی بر اساس اصل ۶۲ قانون اساسی، متشکل از نمایندگان منتخب مردم در انتخابات مستقیم با دوره چهارساله است که باید پیش از پایان هر دوره، انتخابات جدید برگزار شود. ترکیب مجلس شامل نمایندگان اقلیت‌های دینی (زرتشتیان، کلیمیان، مسیحیان آشوری/کلدانی و ارمنی شمال/جنوب) بوده و پس از هر ده سال حداکثر ۲۰ نماینده قابل افزایش است. جلسات با حضور دو سوم نمایندگان رسمیت یافته و تصویب مصوبات طبق آیین‌نامه داخلی انجام می‌شود، مگر در موارد خاص مانند شرایط اضطراری جنگ که با تصویب سه چهارم نمایندگان و تأیید شورای نگهبان، جلسات غیرعلنی تشکیل می‌گردد.
مجلس از طریق سازوکارهای قانونی به کاربردی‌سازی علوم اسلامی می‌پردازد که شامل: ۱) تصویب قوانین مبتنی بر فقه پویا در حوزه‌هایی مانند اقتصاد اسلامی، بانکداری بدون ربا و پزشکی اسلامی، ۲) نظارت بر اجرای سیاست‌های علمی مبتنی بر معارف دینی توسط دستگاه‌های اجرایی، و ۳) حمایت از پژوهش‌های میان‌رشته‌ای اسلامی-علمی در مراکز تحقیقاتی است. به ویژه، کمیسیون‌های تخصصی مجلس مانند کمیسیون فرهنگی و کمیسیون اقتصادی، با بهره‌گیری از نظرات مراجع تقلید و اندیشمندان حوزوی، به تدوین لوایحی می‌پردازند که پیوند علوم نوین با مبانی اسلامی را در عرصه‌های عملی مانند نظام آموزشی، فناوری و حکمرانی تقویت می‌کند.
روسای مجلس شورای اسلامی
- اکبر هاشمی رفسنجانی
- مهدی کروبی
- علیاکبر ناطق نوری
- غلامعلی حداد عادل
- علی لاریجانی
- محمدباقر قالیباف
ساختار پارلمانی مجلس
اول- رئیس مجلس
انتخاب رئیس در نوبت اول با اکثریت مطلق آراء نمایندگان خواهد بود. در صورتی که در انتخاب رئیس در نوبت اول اکثریت مطلق حاصل نشود، در نوبت دوم اکثریت نسبی کافی خواهد بود. اگر رئیس مجلس پیش از انقضای مدت از ریاست استعفاء دهد یا فوت شود نواب رئیس به ترتیب تقدم، جلسه را منعقد می‌سازند و متن استعفاءنامه را قرائت یا فوت را اعلام می‌دارند.
وظایف و اختیارات رئیس مجلس عبارتند از:
- اداره جلسات مجلس به شرح مواد آیین نامه
- اداره کلیه امور اداری، مالی، استخدامی و سازمانی مجلس
- امضای کلیه احکام استخدامی بر اساس آیین نامه استخدامی کارکنان مجلس و سایر قوانین و مقررات
- امضای کلیه نامه های مربوط به امور قانونگذاری و پارلمانی مجلس
- حضور در نهادهای قانونی که رئیس مجلس عضو آنها است.
- ارائه گزارش کامل از تصمیمات و اقدامات هیأت رئیسه در رابطه با مسائل مختلف مربوط به مجلس و واحدهای تابعه آن هر سه ماه یک‌بار به نمایندگان
- سایر موارد مذکور در قانون اساسی و دیگر مقررات
دوم- هیأت رئیسه مجلس
هیأت رئیسه سنی در اولین جلسه پس از افتتاح مجلس اقدام به برگزاری انتخابات هیات رئیسه می‌نماید. اعضای هیات رئیسه برای مدت یک سال انتخاب می‌شوند. انتخابات بعدی در سالروز انتخابات هیات رئیسه می‌باشد. نمایندگانی که داوطلب عضویت در هیات رئیسه هستند، باید حداکثر تا پایان وقت اداری روز افتتاحیه مجلس برای ثبت نام به هیات رئیسه سنی مراجعه کنند و این موضوع قبلاً باید به اطلاع نمایندگان برسد. هیات رئیسه مرکب از رئیس، دو نائب‌رئیس، شش دبیر و سه ناظر می‌باشد.
انتخاب رئیس در نوبت اول با اکثریت مطلق آراء نمایندگان و انتخاب نواب رئیس، دبیران و ناظران هر کدام جداگانه و با اکثریت نسبی و رای مخفی و با ورقه خواهد بود. در صورتی که در انتخاب رئیس در نوبت اول اکثریت مطلق حاصل نشود، در نوبت دوم اکثریت نسبی کافی خواهد بود. چنانچه آراء برای رئیس، نواب رئیس، دبیران، ناظران با یکدیگر برابر باشد، حسب مورد به قید قرعه تعیین می‌شوند.
سوم- شعب و کمیسیون‌ها
خلاصه ساختار شعب و کمیسیون‌های مجلس:
الف) شعب:
-
نمایندگان به ۱۵ شعبه مساوی تقسیم می‌شوند
-
هر شعبه دارای:۱ رئیس ۲ نایب رئیس ۱ سخنگو ۲ دبیر
(با رأی مخفی اعضا انتخاب می‌شوند)
وظایف شعب:
بررسی اعتبارنامه‌ها
تعیین اعضای کمیسیون‌های تحقیق و آیین‌نامه
بررسی صلاحیت اعضای کمیسیون‌های تخصصی
ب) کمیسیون‌ها
۱. کمیسیون‌های خاص:
مشترک (۲۳ عضو برای طرح‌های مرتبط با چند کمیسیون)
ویژه (۱۵ عضو برای مسائل مهم کشوری)
تلفیق (ترکیبی از کمیسیون‌ها برای برنامه‌های توسعه و بودجه)
تحقیق (بررسی اعتبارنامه‌های مورد اختلاف)
آیین‌نامه (بررسی طرح‌های اصلاح آیین‌نامه)
اصل ۹۰ (نظارت بر عملکرد قوا)
۲. کمیسیون‌های تخصصی:
۱۹ تا ۲۳ عضو
وظایف اصلی:
بررسی طرح‌ها و لوایح، تحقیق و تفحص، نظارت بر اجرای قوانین، بررسی سؤالات از وزیران
نحوه تشکیل:
-
اعضای کمیسیون‌های خاص توسط شعب یا هیأت رئیسه انتخاب می‌شوند
-
کمیسیون‌های تخصصی بر اساس حوزه‌های موضوعی تشکیل می‌گردند
دستاورد
۱. تدوین قوانین مبتنی بر فقه پویا
-
تصویب قانون عملیات بانکی بدون ربا (۱۳۶۲) به عنوان الگوی جهانی بانکداری اسلامی
-
قانون برنامه پنجم و ششم توسعه با محوریت اقتصاد مقاومتی (مصوب ۱۳۹۰ و ۱۳۹۶)
-
قانون حمایت از خانواده (۱۳۹۱) با رویکرد اسلامی
۲. پشتیبانی قانونی از علوم نوین
-
تصویب قانون الحاق ایران به کنوانسیون بین‌المللی نانوتکنولوژی (۱۳۸۸)
-
قانون توسعه کاربرد فناوری اطلاعات (۱۳۸۳)
-
سند ملی هوش مصنوعی (۱۴۰۱)
۳. نظارت راهبردی
-
کشف و اصلاح ۱۲۷۰ مورد تخلف مالی در دستگاه‌های اجرایی (۱۴۰۰-۱۴۰۲)
-
صرفه‌جویی ۱۵۰ هزار میلیارد تومانی از طریق اصلاح بودجه (گزارش ۱۴۰۱)
۴. تحولات بین‌المللی
-
عضویت در اتحادیه بین‌المجالس جهان اسلام (OIC)
-
میزبانی کنفرانس بین‌المللی پارلمانی مقابله با تروریسم (۱۳۹۸)
۵. دستاوردهای علمی-فناورانه
-
راه‌اندازی سامانه هوشمند تحلیل قوانین با قابلیت پردازش ۱۰۰۰ سند در دقیقه
-
انتشار دانشنامه تخصصی قانونگذاری در ۲۰ جلد
۶. حمایت از پژوهش‌های اسلامی
-
تأسیس ۱۰ پژوهشکده تخصصی فقه کاربردی (۱۴۰۰)
-
تصویب بودجه ۲۵۰ میلیارد تومانی برای تحقیقات علوم انسانی اسلامی (۱۴۰۲)
اقدامات
مجلس شورای اسلامی از طریق سازوکارهای قانونگذاری، نظارتی و سیاست‌گذاری به کاربردی‌سازی علوم به ویژه در حوزه‌های فناورانه و علوم انسانی اسلامی کمک می‌کند. مهم‌ترین اقدامات آن عبارتند از:
۱. قانونگذاری هوشمند
تصویب قوانین حمایتی مانند:
قانون حمایت از شرکت‌های دانش‌بنیان
قانون برنامه ششم توسعه با محوریت اقتصاد دانش‌بنیان
قوانین مرتبط با هوش مصنوعی و فناوری‌های نوین
۲. نظارت تخصصی
تشکیل کمیسیون‌های تخصصی مانند:
آموزش و تحقیقات
کمیسیون فناوری اطلاعات
کمیسیون علوم نوین
۳. بودجه‌ریزی هدفمند
اختصاص بودجه به پروژه‌های:
تحقیقات کاربردی در دانشگاه‌ها
مراکز رشد و پارک‌های فناوری
دیجیتالی‌سازی علوم انسانی
۴. همکاری سه‌جانبه
ایجاد پیوند بین:
حوزه/دانشگاه (تولید علم)
صنعت (کاربرد عملی)
دولت (حمایت قانونی)
۵. نهادهای ویژه
راه‌اندازی نهادهایی مانند:
مرکز پژوهش‌های مجلس (ارزیابی علمی طرح‌ها)
دفتر ارتباط با حوزه و دانشگاه
