مقدمه
در این پرونده، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی واژه‌‌نامه حدیث اهل سنت و شیعه، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخه‌های موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه
معرفی کتب
اهل سنت
الفائق في غريب الحديث
نسخه: زمخشری، محمود بن عمر (۴۶۷ – ۵۳۸ ق.) الفائق في غريب الحديث تحقيق على محمد بجاوی و محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار المعرفه ۱۰. قاضی عیاض، عیاض بن موسی (۴۷۶-۵۴۴ ق.)؛ مشارق الأنوار على صحاح الآثار، المكتبة العتيقه: دار التراث ۱۹۷۳.
معرفی: الفائق في غريب الحديث اثر محمود بن عمر زمخشرى، خلاصه‌اى از تلاش كسانى است كه در موضوع غريب الحديث از قرن دوم تا حيات مؤلف قلم زده‌اند. از آنجا كه كتاب در واقع شرح الفاظ غريب حديث نبوى مى‌باشد، لذا مى‌توان آن را معجم لغت روايى دانست، كه مؤلف با رجوع به كتب گذشتگان خود اين اثر گرانبها را نوشته است. وى در تشريح انگیزه‌اش از نگارش كتاب يادآور مى‌شود كه اگرچه آثار فراوانى در اين موضوع تألیف شده ولى اثرى كه از حيث ساختار نيكو، و از حيث محتوا به حقيقت نزدیک تر باشد نوشته نشده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نورر)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
غريب الحديث
نسخه: ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (۵۹۷۵۰۸ ق.)؛ غريب الحديث، تحقيق عبد المعطی امین قلعجي، بیروت: دار الكتب العلميه، ۱۴۰۵ ق / ۱۹۸۵م.
معرفی: غریب الحدیث، از آثار محدث، مورخ، متکلم و فقیه حنبلی قرن ششم قمری؛ ابوالفرج عبدالرحمن بن علی بن جوزی (510-597ق)، واژگان مشکل روایات را بر اساس حروف الفبا به زبان عربی شرح می‌دهد. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
النهاية في غريب الحديث والأثر
نسخه: ابن اثیر، مبارک بن محمد (۶۰۶۵۴۴ ق.) النهاية في غريب الحديث والأثر، تحقيق طاهر احمد زاوی محمود محمد طناحی بيروت: المكتبة العلميه ۱۳۹۹ ق / ۱۹۷۹ م.
معرفی: النهاية في غريب الحديث و الأثر تأليف مبارک بن محمد بن عبدالواحد شيبانى، معروف به ابن اثير جزرى، متوفى به سال 606ق مى‌باشد كه از لغت‌نامه‌هاى عربى به‌شمار مى‌رود و در باب غريب حديث تألیف شده است. وى در اين كتاب، احاديث غريبى را كه در متون و منابع دينى پراكنده‌است، گرد آورده و به شرح و توضيح آنها از جهت لغوى پرداخته‌است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
منال الطالب في شرح طوال الغرائب
نسخه: همو؛ منال الطالب في شرح طوال الغرائب، تحقیق محمود محمد طناحی، قاهره مكتبة الخانجي، ۱۴۱۷ ق / ۱۹۹۷ م.
معرفی: (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
معاجم غريب الحديث والأثر والاستشهاد بالحديث في اللغة والنحو
نسخه: شرقاوی، دسوقی ابراهيم؛ معاجم غريب الحديث والأثر والاستشهاد بالحديث في اللغة والنحو، قاهره مكتبة الخانجي، ۱۴۲۱ ق. ۲۰۰۱۷ م.
معرفی: (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
الجامع في غريب الحديث
نسخه: علوش، عبد السلام؛ الجامع في غريب الحديث، رياض: مكتبة الرشد. ۱۴۲۲ ق. ۲۰۰۱ م.
معرفی: الجامع في الحديث، اثری از عبدالله بن وهب بن مسلم قرشی، ابومحمد مصری (متوفای 197ق)، از فقها و عالمان حدیث است. این اثر به موضوع حدیث و علوم آن اختصاص یافته و توسط مصطفی حسن حسین محمد ابوالخیر تحقیق شده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
شیعه
مجمع البحرين و مطلع النيرين
نسخه: طریحی، فخر الدین بن محمد (۹۷۹-۱۰۸۵) ق.) مجمع البحرين و مطلع النيرين، تحقيق احمد حسین تهران: مرتضوی.
معرفی: مَجمعُ الْبَحْرَیْن و مَطلَعُ النَّیِّرَیْن کتابی در واژه‌شناسی قرآن و حدیث، تالیف عالم شیعه، فخرالدین طریحی. این کتاب، نخستین اثر شیعی در توضیح واژگان مشکل قرآن و حدیث است (جهت مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
غريب الحديث في بحار الأنوار
نسخه: حسنی بیرجندی، حسين غريب الحديث في بحار الأنوار، تهران: وزارة الثقافة والارشاد الاسلامي مؤسسة الطباعة والنشر، ۱۳۸۰.
معرفی: غريب الحديث في بحارالأنوار اثر حسین حسنی بیرجندی، کتابی است پیرامون غریب الحدیث در کتاب شریف «بحار الانوار» علامه مجلسی. منظور از«غریب الحدیث»، به آن دسته از احادیث معصومان(ع) گفته می‌شود که در آنها واژه‌هایی به‌کار رفته است که فهم آن برای خواننده یا شنونده سخت و مشکل می‌نماید. وجود چنین واژه‌هایی در متن احادیث نادر نه‌تنها باعث سخت شدن فهم آن است، بلکه فهم کل حدیث را نیز مشکل می‌سازد. چنین احادیثی در اغلب کتب حدیثی یافت می‌شود (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیاب‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.