مقدمه
در این پرونده، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی متون تفاسیر شیعه، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب تفاسیر ، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی تفاسیر
تفسیر مواهب عليه
نسخه: کاشفی، حسین بن علی (حدود ۸۴۰-۹۱۰ ق.)؛ مواهب عليه، تحقيق محمدرضا جلالی نائینی، تهران: اقبال، ۱۳۱۷.
معرفی: تفسیر کاشفی معروف به «مواهب علیه» یا «تفسیر حسینی» که به اختصار به عنوان «تفسیر ملا» هم شناخته می‌شود، در طول سال‌های ۸۹۷- ۸۹۹ ق، تالیف شده است. از آنجا که درباره ترجمه محدث دهلوی در کتاب شناسی قرآن مترجم دهلوی توضیحات لازم ذکر شده است، در اینجا تنها به بررسی تفسیر کاشفی می‌پردازیم. این تفسیر از زمان نگارش، مورد اقبالی عظیم واقع شده و پس از دقت در فهرست نسخه‌های خطی شاید بتوان گفت که از قرن دهم به بعد هیچ تفسیری تا این اندازه نسخه برداری نشده است. (مطالعه بیشتر_ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: نورلایب
تفسیر منهج الصادیقین فی الزام المخالفين
نسخه: کاشانی، ملا فتح الله بن شکرالله (988 ق.)؛ منهج الصادیقین فی الزام المخالفين، به تصحیح علی اکبر غفاری و پاورقی ابوالحسن مرتضوی، تهران: علمیه اسلامیه.
معرفی: تَفْسیر کبیر مَنْهَجُ الصّادقین فی إلْزامِ الْمُخالِفین تالیف ملا فتحالله کاشانی (متوفای ۹۸۸ق) از تفاسیر شیعه که در سال ۹۸۲ق به زبان فارسی و بنابر ادبیات قرن دهم، روان و سلیس نگاشته شده است. این کتاب تا مدتی تنها تفسیر فارسی متداول بود. ملا فتحالله کاشانی در تفسیر خود، مباحث مختلف کلامی، فقهی، ادبی و… را مطرح کرده است؛ اما مؤلف بیشتر بر استفاده از روایات اهل بیت در تفسیر خود اهتمام داشته؛ چنانکه برخی این تفسیر را از تفاسیر مأثور به شمار آورده‌اند. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر قرآن الكريم
نسخه: صدرالدین شیرازی محمد بن ابراهیم (979 – 1050 ق.)؛ تفسیر قرآن الكريم، به تحقیق بیدارفر، قم: بیدار، ۱۴۰۳ ق.
معرفی: تفسير القرآن الكريم، نام تفسيرى از ملاصدراى شيرازى (متوفاى 1050ق) است كه شامل مجموعه‌اى از تفاسير برخى سوره‌هاى قرآن كريم و به زبان عربى مى‌باشد. وى اين تفاسير را به‌صورت رساله‌هاى پراكنده و در مدتى كمتر از بيست سال نوشت. ملاصدرا قصد داشت تفسيرى كامل و جامع بنويسد، ولى موفق نشد. وى در حدود 1040، كتاب مفاتيح الغيب لفتح خزائن العلوم المبرأة عن الشك و الريب را نوشت تا مقدمه‌اى بر تفسير جامع او باشد. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر شریف لاهیجی
نسخه: شریف لاهيجي، محمد بن علی (_1088ق.)؛ تفسیر شریف لاهیجی، مقدمه و تصحیح جلال الدین حسین ارموی و محمد ابراهیم آیتی، تهران: مؤسسه مطبوعاتی علمی، ۱۳۴۰.
معرفی: تفسیر القرآن الکریم یا تفسیر ملاصدرا، مجموعه‌ای است از تفسیر برخی سوره‌های قرآن به زبان عربی از ملاصدرا (متوفی ۱۰۵۰ق). وی این تفسیرها را به صورت رساله‌های پراکنده و در مدتی حدود بیست سال نوشت. ملاصدرا قصد داشت تفسیری کامل و جامع بنویسد، ولی موفق نشد. وی در حدود ۱۰۴۰، کتاب مفاتیح الغیب لفتح خزائن العلوم المُبْرَأَة عن الشک و الریب را نوشت تا مقدمه‌ای بر تفسیر جامع او باشد. تفاسیر ملاصدرا به ترتیب سوره‌های قرآن تنظیم و در یک جلد، به کوشش شیخ احمد شیرازی به نام تفسیر ملاصدرا چاپ سنگی شد. سه بار نیز این رساله‌ها در هفت مجلد به نام‌های التفسیرالکبیر و تفسیر القرآن الکریم به چاپ رسیده است. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر الصافی فی تفسیر القرآن
نسخه: فیض کاشانی، محمد بن شاه مرتضی (106-1091 ق.)؛ الصافی فی تفسیر القرآن؛ تفسیر الصافی، تحقیق حسین اعلمی، تهران: مکتبة الصدر، 1415 ق. 1373.
معرفی: تَفسیرُ الصّافی یکی از آثار محمدمحسن فیض کاشانی(۱۰۰۷ق -۱۰۹۱ق) از عالمان امامیه در تفسیر قرآن است که بیشتر از روش تفسیر روایی (تفسیر آیات به کمک روایات) بهره گرفته و به علت اختصار و جامعیت، در زمان‌های مختلف مورد توجه بوده است. فیض در این اثر سعی کرده، تفسیری پیراسته از اندیشه‌های گوناگون عرضه کند و از این رو نام «الصافی» را برای آن برگزیده است. این تفسیر، مباحث کلامی، عرفانی و ادبی را نیز در بر دارد و مؤلف در تفسیر الاصفی آن را خلاصه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر البرهان في تفسير القرآن
نسخه: بحرانی، هاشم بن سليمان (۱۰۳۰ – ۱۱۰۷ ق.)؛ البرهان في تفسير القرآن، قم: مؤسسه البعثه، 1415 ق./1373.
معرفی: اَلبُرهان فى تَفسير القُرآن از مهم‌ترین تفاسیر روایی شیعه، تألیف سید هاشم بحرانی (حدود ۱۰۵۰ق-۱۱۰۷ق یا ۱۱۰۹ق). نویسنده در این تفسیر به تناسب آیات قرآن کریم، به موضوعات فقهی، قصص، احادیث نبوی و فضایل اهل‌بیت(ع) اشاره کرده است. بحرانی اخباری است و تفسیر وی با این رویکرد نوشته شده است. مفسران و پژوهشگران، اشکالات و انتقاداتی بر برخی مطالب آن وارد کرده‌اند. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر نور الثقلین
نسخه: حویزی، عبدالعلی بن جمعه، (_1112 ق.)؛ تفسیر نور الثقلین، تحقیق هاشم رسولی محلاتی، قم: مؤسسه اسماعیلیان، 1415 ق./1373.
معرفی: نور الثقلین تفسیر روایی و به زبان عربی تالیف عبدعلی بن جمعه حویزی (یا هُوِیزی) از فقها و محدثان شیعه قرن دوازدهم است. در این مجموعه ۱۳۴۲۲ حدیث گرد آمده است. از آنجا که این کتاب دربرگیرنده آیات (ثقل اکبر) و روایات (ثقل اصغر) است، با اقتباسی از حدیث ثقلین که مورد قبول همه مسلمانان است، نورالثقلین نامیده شده است.(مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر المعين
نسخه: تفسیر المعين کاشانی، نورالدین محمد بن مرتضی (_پس از ۱۱۱۵ ق.)؛ تفسیر المعين، تحقیق حسین درگاهی، قم: مكتبة آية الله العظمى المرعشي النجفي، 1410 ق.
معرفی: تفسير المعين تألیف نورالدين محمد بن مرتضى كاشانى معروف به نورالدين اخبارى (متوفاى پس از 1115ق) از شاگردان ملا محسن فيض كاشانى مشتمل بر تفسير تمام قرآن است. مفسر در رساله «منتخب التصانيف» خود، انگيزه نگارش كتاب را چنين ذكر كرده است: «چون تفسير صافى مبسوط بود و بر خواننده‌ى قرآن سخت مى‌نمود كه در اثناء قرائت به آن مراجعه كند، به ذهنم آمد كه تفسيرى از آن بيرون آورم كه به قارى قرآن هنگام تلاوت، در فهم لغات و كلمات قرآنى كمك كند.» لذا دست به نگارش اين تفسير زده است. (مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب
تفسیر الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین
نسخه: شبر، عبدالله (1188-1242 ق.)؛ الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین، تحقیق و تقدیم سید محمد بحرالعلوم، کویت: مطبعه الالفین، 1407 ق.
معرفی: کتاب «الجوهر الثمین فی تفسیر الکتاب المبین» تألیف سید عبدالله شُبّر (م، ۱۲۴۲ ق)، یکی از سه تفسیر مؤلف بر تمام قرآن کریم است. نویسنده در این تفسیر، رویکردى ادبى و بلاغى به آیات داشته و با شرح لغات و عبارات، سعى در تبیین مفهوم آیات، غالباً با کمک روایات و برخى از اقوال مفسران دارد. (مطالعه بیشتر در ویکی اهل البیت)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر التفسیر الوجیز
نسخه: همو، التفسیر الوجیز، تفسیر شبر، تحقیق حامد حفنی داود، قم: دارالهجره، ۱۴۰۸ ق.
معرفی: تفسیر الوجیز (الصغیر) دارای ۱۸۰۰۰ سطر است و مؤلف آن را در چهارم جمادی اولی ۱۲۳۹ ه. ق به پایان برده است و آن کوچک‌ترین تفسیر مؤلف است که از دو تفسیر الکبیر ( صفوة التفاسیر ) و الوسیط ( الجوهر الثمین فی تفسیر القرآن ) او تلخیص شده و در یک مجلد به زبان عربی و شیوه روایی می‌باشد. این تفسیر شامل تمام قرآن می‌باشد که به شیوه مزجی نوشته شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه در زمینه تفاسیر قرآن، میتوانید به راهیاب‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی