مقدمه
در این پرونده، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی متون تفاسیر شیعه، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب تفاسیر ، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی تفاسیر
تفسیر الامام العسکری
نسخه: استرآبادی، محمد بن قاسم (_260 ق.)؛ تفسیر الامام العسکری، تحقیق سید محمد باقر ابطحی، مؤسسه امام مهدی (عجل الله تعالی فرجه الشریف)، ۱۴۰۹ ق.
معرفی: تفسیر امام حسن عسکری(ع)، از تفسیر روایی امامیه، متعلق به قرن سوم هجری. در این تفسیر برخی آیات، تأویل شده و بیشتر تأویل‌ها درباره معجزات پیامبر(ص) و امامان شیعه است. به اسباب نزول آیات، کمتر توجه شده، گرچه به مصادیق آیات اشاره شده است و مباحث صرفی و نحوی و بلاغی وجود ندارد. سلسله سند روایت کتاب نشان میدهد که نقل این تفسیر در میان محدّثان و فقهای قم در قرن چهارم و پنجم متداول بوده است. متن این تفسیر تا پایان آیه ۲۸۲ سوره بقره موجود است. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه )
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر الحبری
نسخه: حبری کوفی، حسین بن حکم (سده سوم ق.)؛ تفسیر الحبری، تحقیق سید رضا حسینی جلالی، بیروت؛ مؤسسه آل البیت برای لاحیای التراث، 1408 ق.
معرفی: تفسیرُ الحِبَری، تفسیر روایی و تفسیر کلامی، اثر ابوعبدالله حسین بن حکم حبری کوفی، عالم زیدی مذهب که در قرن سوم هجری قمری تألیف شده است. حبری در تفسیر خود به آیاتی پرداخته که در شأن حضرت علی(ع) نازل شده است. این اثر در میان عالمان و نویسندگان متأخر دارای شهرت چندانی نبوده است. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر علی بن ابراهیم القمی
نسخه: قمی، علی بن ابراهیم (_پس از 307 ق.)؛ تفسیر علی بن ابراهیم القمی، قم: دارالکتاب للطباعه و النشر، 1404 ق.
معرفی: تفسیر علی بن ابراهیم قمی مشهور به تفسیر قمی از تفاسیر کهن شیعی، اثر علی بن ابراهیم قمی (متوفای ۳۰۷ق) فقیه و محدث شیعه، معاصر امام هادی(ع) و امام عسکری(ع) و از مشایخ و اساتید کلینی است. تفسیر وی از مصادر تفسیری شیعه و در زمره تفاسیر روایی است. برخی از محققان، انتساب این کتاب به علی بن ابراهیم را نپذیرفته‌اند.(مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر فرات الکوفی
نسخه: کوفی، فرات بن ابراهیم(_307 ق.)؛ تفسیر فرات الکوفی، به تحقیق محمد کاظم، تهران سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
معرفی: تفسیر فُرات کوفی تفسیر روایی به زبان عربی، اثر ابوالقاسم فرات بن ابراهیم بن فرات کوفی از عالمان، محدّثان و مفسران شیعی نیمه دوم قرن سوم و اوایل قرن چهارم قمری است. مولف در این تفسیر تنها آیاتی را گردآورده که در شأن اهل‌بیت(ع) نازل شده‌اند. تفسیر فرات کوفی، از مهم‌ترین مصادر تفسیری شیعه است. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر العیاشی
محمد بن مسعود سمرقندی
نسخه:
معرفی:
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر حقائق التأویل فی متشابه التنزیل
نسخه: شریف الرضی، محمد بن حسین (359-406 ق.)؛ حقائق التأویل فی متشابه التنزیل، نجف: منتدی النشر، 1355 ق.
معرفی: این تفسیر که گفته شده است حدود ده جلد است. و فقط جلد پنجم آن که حدود چهارصد صفحه است در اختیار می باشد؛ و بقیه ی آن ظاهراً از بین رفته است. تفسیر حقائق القرآن با اینکه تفسیر مفصلی است؛ اما تفسیر همه قرآن نیست. بلکه مؤلف آیاتی را انتخاب و تفسیر می کند. مثلاً: سوره آل عمران که تفسیر آن موجود است هر آیه ای را که به نظرش مهم بوده تفسیر می کند. اما با اینکه این تفسیر این خصوصیت را دارد، ولی تفسیر مفصلی است؛ و می تواند یکی از بهترین مدارک تفسیرهای بعدی باشد و اینکه گفته شده در قدیم تفسیر موضوعی نداشتیم شاید بتوانیم بگوییم این تفسیر، تفسیر موضوعی است چون گاهی مطلبی را بیش از حدّ تفسیر یک آیه دنبال کرده است. مثل بحث محکم و متشابه که نسبت با مجمع البیان و تبیان بسیار مفصل تر مطرح شده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر التبیان فی تفسیر القرآن
نسخه: طوسی، محمد بن حسن (385-460 ق.)؛ التبیان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسه النشر اسلامی، 1413 ق.
معرفی: اَلتِّبیان فی تفسیرِ القرآن، کتابی در تفسیر قرآن، اثر شیخِ طوسی (۳۸۵-۴۶۰ق) که آن را اولین تفسیر کامل شیعی می‌دانند. التّبیان تأثیر بسیاری در تفسیر شیعه داشته است و مفسران شیعه از آن الگو گرفته‌اند. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر مجمع البیان فی تفسیر القرآن
نسخه: طبرسی، فضل بن حسن (468-548 ق)؛ مجمع البیان فی تفسیر القرآن، بیروت؛ داراحیای التراث العربی.
معرفی: مجمعُ البیان فی تفسیر القُرآن، از مهم‌ترین تفاسیر قرآن کریم نوشته فضل بن حسن طبرسی (متوفای ۵۴۸ق) عالم دینی و مفسر شیعی. این تفسیر را دانشمندان شیعه و سنی ستوده و از آن به عنوان یکی از منابع قدیم تفسیری یاد کرده‌اند. مجمع البیان از گونه تفاسیر ادبی قرآن است و پژوهشگران، اهمیت این اثر را در جامعیت، اتقان و استحکام مطالب، ترتیب دقیق، تفسیر روشن و سودمند و انصاف در نقد و بررسی آرا دانسته‌اند. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر جوامع الجامع
نسخه: همو؛ جوامع الجامع، تصحیح ابوالقاسم گرجی، تهران: دانشگاه تهران، 134 و پس از آن.
معرفی: تفسیر جوامع الجامع، از تفسیرهای شیعی قرآن کریم، اثر فضل بن حسن طبرسی (قرن ۶ قمری) که دارای حجمی بیشتر از الکافی الشافی و کمتر از مجمع البیان (دو اثر دیگر همین مؤلف) است. طبرسی در این تفسیر از تفسیر کشّاف زمخشری و مجمع البیان استفاده کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر روض الجنان و روح الجنان
نسخه: ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (۴۸۰-۵۵۲ ق.)؛ روض الجنان و روح الجنان، تحقيق محمدجعفر یاحقی و محمدمهدی ناصح، مشهد: بنیاد پژوهشهای اسلامی، ۱۳۶۸.
معرفی: رَوضُ الجِنان و رَوحُ الجَنان فی تفسیر القرآن تفسیری به زبان فارسی اثر ابوالفتوح رازی (متوفای ۵۵۶ق) از متکلمان و محدثان امامیه در قرن ششم هجری قمری. این تفسیر، شامل کل قرآن است. و ابعاد مختلف آیات را مورد بررسی قرار میدهد. این کتاب که معروف‌ترین اثر ابوالفتوح رازی است، یکی از مصادر کهن تفسیری شیعه برای مفسران پس از خود به شمار می‌رود. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه در زمینه تفاسر قرآن، میتوانید به راهیاب‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی