مقدمه
در این پرونده، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی متون تفاسیر اهل سنت، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتب
التفسير الكبير
نسخه: فخر رازی، محمد بن عمر (۵۴۴_۶۰۶ ق.)؛ التفسير الكبير؛ مفاتيح الغيب، تحقيق محمد محيى الدين و عبدالله اسماعیل صاوی، قاهره: المطبعة البهيه، ۱۳۵۷ ق.
معرفی: تفسیر کبیر مهمترین و جامع‌ترین اثر فخر رازی و یکی از چند تفسیر مهم و برجسته قرآن کریم به زبان عربی است. این کتاب عظیم‌ترین کتب تفسیری است که مولف (در آن) با توجه به توانایی و مهارتش در علوم گوناگون، به جوانب مختلف کلام خدا پرداخته است. این کتاب به سبب حجم بسیارش به تفسیر کبیر مشهور شده ولی نام اصلی آن مفاتیح الغیب است. فخر رازی، برخلاف زمخشری، که هدف از تفسیرش دفاع از آموزه های معتزلی است، به‌صراحت به انگیزه و هدف خود در نگارش این تفسیر اشاره‌ای نکرده ولی عملاً در جای جای آن، به دفاع از مذهب کلامی ابوالحسن اشعری (متوفی ۳۳۴) و رد آرای مخالفان وی، به‌ویژه معتزله، پرداخته است. (جهت معرفی بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسير انوار التنزيل و اسرار التأويل
بیضاوی، عبدالله بن عمر (۵۶۸_۶۸۵ ق.)؛ انوار التنزيل و اسرار التأويل، بيروت: دارالفكر.
معرفی: أنوار التنزيل و أسرار التأویل، مشهور به «تفسير بيضاوى»، تأليف عبدالله بن عمر شيرازى شافعى بيضاوى (م 691ق)، از عالمان و متكلمان و مفسران معاصر علامه حلّى و خواجه نصيرالدين طوسى بوده است.[۱]آماده‌سازى و مقدمه کتاب توسط محمد عبدالرحمن مرعشلى انجام شده است. (جهت معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسير مدارک التنزيل و حقائق التأويل
نسخه: نسفی، عبدالله بن احمد ( – ۷۱۰ ق.)؛ مدارک التنزيل و حقائق التأويل؛ تفسير نسفى؛ تفسير القرآن الجليل، قاهره: بولاق، ۱۹۳۶ م.
معرفی: تفسير النسفي (مدارک التنزيل و حقائق التأويل) اثر عبدالله بن احمد نسفى (متوفى 710ق)، از جمله تفاسير عربى قرن هفتم مى‌باشد كه با تحقيق شيخ مروان محمد الشعّار منتشر شده است. (جهت معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
التفسير الكبير
نسخه: ابن تیمیه، احمد بن عبد الحلیم (۶۶۱_۷۲۸ق.)؛ التفسير الكبير، بيروت: دارالكتب العلميه، ۱۴۰۸ ق.
معرفی: این کتاب، تفسیر بسیار موجزی است و علی‌رغم عنوان خود، آن‌چنان هم کبیر نیست؛ زیرا نه‌تنها شامل تمام آیات نمی‌باشد؛ بلکه در همان آیاتی که بحث نموده، به تمام جوانب آن از تفسیر نپرداخته و بیشتر با صبغه کلامی و دیدگاه اعتقادی، مسائل را مورد بررسی قرار داده است. دلیل آن جمع‌آوری، مباحث چالش‌برانگیز و تفسیرهای ظاهرگرایانه و نقادانه ابن تیمیه در تعارض با تفسیرهای رایج است. در واقع، ابن تیمیه تفسیری به نام کبیر یا صغیر ننوشته، بلکه تنها چند سوره پراکنده را تفسیر کرده است، اما در میان آثار کلامی و اعتقادی او، مباحث تفسیری بسیاری مطرح شده که این تفسیر گردآوری آن مجموعه است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب
تفسير البحر المحيط
نسخه: ابوحیان اندلسی، محمد بن يوسف (۶۵۴_۷۴۵ ق.)؛ البحر المحيط، تحقيق عادل احمد عبدالموجود و علی محمد معوض، بيروت: دارالكتب العلميه، ۱۴۲۲ ق. / ۲۰۰۱ م.
معرفی: این تفسیر از جامع‌ترین تفاسیر مشتمل بر نکات ادبی شگفت و بدیع قرآن است و بحث‌های فراوانی درباره بدایع قرآن دارد. امتیاز این تفسیر در اهمیت دادن به ابعاد ادابی، لغوی، نحوی و بلاغی است و مجموعه ارزشمندی از اشعار ناب و شواهد ادبی و اعرابی و قرائات و لهجه‌ها، را در خود جای داده است که از دانش و آگاهی گسترده مفسر در این زمینه حکایت می‌کند. البته پرداختن عمیق به مباحث نحوی (که ویژگی اصلی این کتاب است) چنان پر رنگ بوده که برخی گفته‌اند: بحر المحیط بیشتر از آنکه به تفسیر همانند باشد، کتابی نحوی می‌ماند مؤلف به معانی لغوی واژگان، اسباب نزول، ناسخ و منسوخ، قرائت‌های وارده نیز عنایت دارد و در ذیل آیات احکام به مباحث فقهی هم پرداخته است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
التفسير القيم
نسخه: ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر (۶۹۱ – ۷۵۱ ق)؛ التفسير القيم، تحقيق محمد حامد الفقهى، قاهره: مطبعة السنة المحمديه، ۱۹۴۹ م.
معرفی: تفسير القرآن الكريم المعروف بالتفسير القيّم مجموعه‌اى از آثار قرآنى ابن قيّم است. ابن قيم خود تفسير كامل و مستقل ننوشته بلكه بر چند سوره قرآن و بسيارى از آيات، تفسيرهاى كوتاه و بلندى نوشته است؛ از جمله بر سوره «فاتحه» كه آن را در آغاز مدارج السالكين گنجانده است. سوره «كافرون» را نيز تفسير نموده و بر «معوذتين» نيز تفسيرهايى نوشته است كه گويا ضبط صفدى به‌صورت «الرسالة الشافية في أسرار المعوذتين» اشاره به همين تفسير او دارد. اين تفسير بارها در بمبئى (1955م)، بيروت (1968م)، مصر و نيز مكه به چاپ رسيده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسير القرآن العظيم
نسخه: ابن كثير، اسماعيل بن عمر (۷۰۰-۷۷۴ ق.)؛ تفسير القرآن العظيم، بيروت: دارالفکر، ۱۴۱۰ق.
معرفی: تفسير القرآن العظيم تأليف عمادالدين اسماعيل بن عمر بن كثير دمشقى (متوفى 774ق) مشهور به ابن كثير، از جمله تفاسير اهل‌سنت است كه مورد اعتناى مفسرين پس از خود قرار گرفته است. تفسير ابن كثير جلوه‌اى روشن از تفسير نقلى يا تفسير آيات به ظواهر آيات و اقوال پيامبر(ص) و صحابيان است. (جهت مطالعه بیشتر ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسير بصائر ذوى التمييز في لطائف الكتاب العزيز
نسخه: فیروز آبادی، محمد بن يعقوب (۷۲۹-۸۱۷ ق.)؛ بصائر ذوى التمييز في لطائف الكتاب العزيز، قاهره: المجلس الأعلى للشؤون الاسلاميه، ۱۹۶۴ م.
معرفی: بصائر ذوي التميز في لطائف الكتاب العزيز اثر مجدالدين محمد بن يعقوب فيروزآبادى (متوفى 817ق)، كتابى است كه در آن به موضوعات مختلف علوم قرآنى، از جمله وجوه و نظاير پرداخته شده است. نویسنده اين اثر را براى سلطان اسماعيل بن عباس صفوى به زبان عربى در قرن هشتم هجرى نوشته است. تحقيق كتاب توسط محمدعلى النجار به انجام رسيده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسير الجواهر الحسان في تفسير القرآن
نسخه: ثعالبي، عبد الرحمن بن محمد (۷۸۶-۸۷۵ ق.)؛ الجواهر الحسان في تفسير القرآن، بيروت: مؤسسة الاعلمي للمطبوعات.
معرفی: تفسير الثعالبي كه نام اصلى آن «الجواهر الحسان في تفسير القرآن» است، تأليف عبدالرحمن بن محمد بن مخلوف، ابوزيد ثعالبى (786 – 875ق)، از جمله تفاسير اهل سنت، به زبان عربى است كه كار تحقيق آن را شيخ على‌محمد معوّض و شيخ عادل احمد عبدالموجود با مشاركت دكتر عبدالفتاح ابوسنه انجام داده‌اند. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسير الجلالين
نسخه: محلى، جلال الدين محمد بن احمد (۷۹۱_۸۶۴ ق.)؛ تفسير الجلالين، قاهره: دارالحديث.
معرفی: تفسير الجلالین تفسيرى موجز بر قرآن كريم، تأليف جلال‌الدين محلّى و جلال‌الدين سيوطى است. جلال‌الدين محلّى، نخست بخش دوم اين تفسير را، از سوره كهف تا آخر سوره ناس، تأليف كرد، سپس به تفسير بخش نخست پرداخت. به سبب فوت وى در 864، اين كار پس از تفسير سوره حمد ناتمام ماند تا آنكه در 870 جلال‌الدين سيوطى بخش ناتمام تفسير (از ابتداى سوره بقره تا انتهاى سوره اسراء) را نوشت و تفسير سوره فاتحه، نگاشته محلّى را در انتهاى همه سوره‌ها قرار داد. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیاب‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.