مقدمه

در این پرونده، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی متون تفاسیر اهل سنت، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخه‌های موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.

معرفی پژوهشگر

«شیخ عبدالهادی فضلی»

عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)

«دکتر حسین صابری»

«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)

معرفی کتب

تفسیر ابن عباس

نسخه: ابن عباس، عبد الله بن عباس (۳ ق. هـ – ۶۸ ق.)؛ تفسیر ابن عباس، چاپ شده همراه با تنوير المقباس، بولاق، ۱۸۶۳ م.

معرفی: تفسیر ابن عباس، مجموعه اقوال تفسیری منسوب به عبدالله بن عباس، که توسط شاگردانش جمع‌آوری شده است. استناد به این اقوال نزد راویان شیعه متداول بوده است. حسین بن حکم حِبَری زیدی و فرات بن ابراهیم کوفی روایات تفسیری بسیاری از ابن عباس نقل کرده‌اند، همچنین عبدالعزیز جلودی، مجموعه‌ای از اقوال تفسیری او را گردآوری کرده است. از ویژگی های این مجموعه اقوال، بیان اسباب نزول و قصصی بودن آن است. حسکانی نیز روایات تفسیری فراوانی در فضیلت اهل بیت و شأن نزول آیات در حق ایشان، به نقل از ابن عباس آورده شده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت/ نورلایب

تفسیر مجاهد

نسخه: مجاهد بن جبر مکی، ابو الحجاج عمر (۲۱-۱۰۳ ق.)؛ تفسیر مجاهد، تحقیق محمد عبدالسلام ابوالنيل، قاهر: مدينة نصر، دارالفكر الحديث، ۱۴۱۰ ق. / ۱۹۸۹ م.

معرفی: تفسیر مجاهد به زبان عربی به شیوه روائی در هشت جلد موجود می‌باشد. ‌ایـن تـفسیر در طی کتب معتبر سنی و شیعه بسیار نقل گردیده است اکثر آنرا طبری در تفسیر خویش و نیز بخاری و شافعی و سایرین از عامه در کتب خود ضبط کرده‌اند و همچنین در تفسیرها و کتب معتبر شیعه مانند کتب اربعه از او بسیاری نقل گردیده است. مجاهد بسیاری از فضائل حضرت امیرالمؤمنین علی (علیه‌السّلام) و خاندان عصمت و طهارت را (علیه‌السّلام) را که در قرآن کریم نازل گردید نقل می‌نماید. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

تفسير مقاتل بن سلیمان

نسخه: مقاتل بن سلیمان (۸۰-۱۵۰ ق.)؛ تفسير مقاتل بن سلیمان، تحقیق احمد فرید، بيروت: دارالكتب العلمية، ۱۴۲۴ ق. / ۲۰۰۳ م.

معرفی: در مقدمه تفسیر، سی نفر از بزرگان را می‌شمرد که در تفسیر، از آنان بهره گرفته است که دوازده نفر آنان از علمای تابعان، از جمله امام باقر (علیه‌السّلام) می‌باشند. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نولایب

تفسير القرآن الكريم

نسخه: سفیان ثوری، سفیان بن سعید (۹۷_۱۶۱ ق.)؛ تفسير القرآن الكريم، هند: مطبوعات المكتبة الرضويه، ۱۹۶۵م.

معرفی: تفسير سفيان الثوري، عنوان اثری است یک جلدی به زبان عربی از ابوعبدالله سفیان بن سعید بن مسروق ثوری کوفی، با موضوع تفسیر قرآن کریم. این کتاب تفسیر حمد تا سوره طور را در خود دارد و تمام مطالب تفسیری آن، روایاتی مأثور است که به 119 روایت می‌رسد. اکثر این روایات از مفسران مکه روایت شده است. در میان این روایات، روایاتی وجود دارد که به رسول خدا(ص) ختم می‌شود. مؤلف از صحابه مانند ابوبکر و عمر و امیرالمؤمنین علی(ع) و ابن مسعود و دیگران و همچنین از همسران پیامبر مانند عایشه و ام‌سلمه نیز روایاتی را با ذکر سند نقل می‌کند. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

تفسیر القرآن

نسخه: صنعانی، عبدالرزاق بن همام (۱۲۶-۲۱۱ ق.)؛ تفسیر القرآن، تحقیق مصطفى مسلم محمد، رياض: مكتبة الرشد، ۱۴۱۰ ق.

معرفی: این تفسیر، به صورت ناپیوسته، آیه‌هایی از هر سوره را به با آوردن یک یا چند نقل کوتاه تفسیر کرده است؛ مثلا در تفسیر سوره حمد، تنها یوم الدین را به روز جزا، و المغضوب علیهم را به یهود و الضالین را به نصاری تفسیر کرده است و بقیه سوره رها شده است… . (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

تفسیر كتاب الله العزيز

نسخه: هواری، هود بن محکم ( _۲۸۰ ق.)؛ تفسیر كتاب الله العزيز، تحقيق بلحاج بن سعيد شریفی بیروت: دارالغرب الاسلامی، ۱۹۹۰ م.

معرفی: مؤلف در این کتاب به بررسی آداب تلاوت، قواعد قرائت، رسم الخط قرآن و غیره می‌پردازد. در این کتاب روایاتی در باب فضیلت قرآن کریم، اقسام قراء و حمله قرآن که در روایات مورد اشاره قرار گرفته‌اند بیان و ساختار رفتاری، اخلاقی قرآن از جنبه باطنی و ظاهری، ساختار ذاتی و طبیعی قرآن… . (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)

دسترسی به کتاب: نورلایب/ نورشاپ

تفسیر جامع البيان عن تأويل أي القرآن

نسخه: طبری، محمد بن جریر (۲۲۴ – ۳۱۰ ق.)؛ جامع البيان عن تأويل آی القرآن، تحقيق احمد سعد علی، قاهره: حلبی، ۱۳۷۳ ق.

معرفی: تفسیر الطبري: جامع البیان عن تأویل آي القرآن، تألیف ابوجعفر محمد بن جریر طبری (متوفی 310ق)، از قدیمی‌ترین تفسیرهای عربی روایی قرن سوم هجری قمری است. این نسخه همراه با تحقیق عبدالله بن عبدالمحسن ترکی عرضه شده‌است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

تفسیر القرآن العظیم

نسخه: ابن ابی حاتم، عبدالرحمن بن محمد (۲۴۰-۳۲۷ق.)؛ تفسیر القرآن، تحقیق اسعد محمد طيب، صيدا: المكتبة العصرية.

معرفی: تفسير القرآن العظيم، معروف به «تفسير ابن أبى حاتم»، تألیف عبدالرحمن بن محمد بن ابی حاتم و تحقیق اسعد محمد طیب، تفسيرى مأثور به زبان عربى، شامل تمامى سوره‌ها مى‌باشد. إبن أبى حاتم تفسير خود را بر اساس روايات رسيده از رسول‌الله(ص) و صحابه و تابعان بنا نهاد و كمال دقت را در اسناد و منابع روايى خود به خرج داد و از اين‌رو تفسير وى مورد توجه همگان قرار گرفت. جلال‌الدين سيوطى مى‌نويسد: «كتاب ابن جرير طبرى ارزشمندترين و گران‌سنگ‌ترين تفسيرهاست، پس از او، ابن ابى حاتم…مى‌باشد و همه آنها مستند به صحابه و تابعان و پيروان آنان است». (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت  / نورلایب

تفسير تأويلات أهل السنه

نسخه: ماتریدی، محمد بن محمد (۲۴۸-۳۳۳ ق.)؛ تأويلات أهل السنه، تحقیق محمد عوضين، قاهره: لجنة القرآن والسنة، المجلس الاعلى للشئون الاسلامية، ۱۳۹۱ ق. / ۱۹۷۱ م.

معرفی: تأويلات أهل السنة – تفسير الماتريدي، اثر ابومنصور محمد بن محمد بن محمود ماتريدى، با تحقيق مجدى باسلوم، يك دوره تفسير كامل قرآن كريم است كه از ابتدا تا انتهاى قرآن را در بر داشته و در نزد ماتريديان از ارزش و جايگاه خاصى برخوردار مى‌باشد. اين كتاب، به زبان عربى و در نيمه اول قرن چهارم نوشته شده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب:کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

تفسیر بحرالعلوم

نسخه: سمرقندی، ابولیث نصر بن محمد (۳۰۱-۳۷۵ ق.)؛ بحرالعلوم، تحقيق على محمد معوض، عادل احمد عبدالموجود و زكريا عبدالمجيد، بيروت: دارالكتب العلميه، ۱۴۱۴ ق.

معرفی: تفسیر سمرقندی، که به «بحر العلوم» نام گذاری شده است در ۳ جلد وزیری به زبان عربی شامل تمام قرآن می‌باشد. مانند تفسیر طبری از تفاسیر ماثور به شمار می‌رود. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

تفسير القرآن العزيز

نسخه: ابن ابی زمنین، محمد بن عبدالله (۳۲۴_۳۹۹ ق.)؛ تفسير القرآن العزيز، تحقیق ابوعبدالله حسین بن عکاشه و محمد بن مصطفی کنز، قاهره: الفاروق الحديثه، ۱۴۲۳ ق. / ۲۰۰۲ م.

معرفی: تفسیر القرآن العزیز، از تفاسیر ارزشمند قرن چهارم هجری، مختصر تفسیر یحیی بن سلام تیمی مغربی (درگذشته 200ق) به قلم مفسر اندلسی، محمد بن عبدالله مری مشهور به ابن ابی‌زمنین (درگذشته 399ق) است. این کتاب با تحقیق حسین بن عکاشه و محمد بن مصطفی کنز منتشر شده است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)

دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب

________________________________________________________

برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به پرونده‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.

برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.

و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی می‌توانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.