مقدمه
در این راهیاب، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی متون تفاسیر اهل سنت، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخه‌های موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
معرفی «شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
معرفی «دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتب
تفسير الجلالين
نسخه: سیوطی، عبدالرحمن بن ابی بکر (۸۴۹-۹۱۱ ق.)؛ تفسير الجلالين، قاهره: دارالحديث.
معرفی: تفسير الجلالین تفسيرى موجز بر قرآن كريم، تأليف جلال‌الدين محلّى و جلال‌الدين سيوطى است. جلال‌الدين محلّى[۱]، نخست بخش دوم اين تفسير را، از سوره كهف تا آخر سوره ناس، تأليف كرد، سپس به تفسير بخش نخست پرداخت. (جهت معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / مکتبة النور
تفسیر الدر المنثور في التفسير بالمأثور
نسخه: همو؛ الدر المنثور في التفسير بالمأثور، بيروت: دارالفکر، ۱۹۹۳ م.
معرفی: سیوطی این تفسیر را در دو موضع معرفی کرده، یکی در مقدمه «الدر المنثور» و دیگری در پایان کتاب اتقان. در کتاب اتقان می‌گوید: کتاب مستندی گردآوری کردم که در آن روایات تفسیری پیامبر (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) را آورده‌ام، این روایات حدود ده هزار و اندی می‌شود. در میان آنها حدیث مرفوع و موقوف وجود دارد. به حمدالله این تفسیر در چهار جلد به پایان رسیده و آن را به «ترجمان القرآن» نام‌گذاری کردم. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر السراج المنير
نسخه: خطیب شربینی، محمد بن احمد ( – ۹۷۷ ق.)؛ السراج المنير، بیروت: دارالمعرفه، ۱۲۹۹ ق.
معرفی: تفسير الخطيب الشربيني المسمی السراج المنير، اثر محمد بن احمد خطیب شربينى مصرى (متوفاى حدود 977ق) است كه به زبان عربى نوشته و در آن آيات قرآن كريم را به‌صورت ترتيبى از آغاز تا انجام و به شيوه اجتهادى و با تأكيد بر مباحث اصولى، فقهى، روايى، ادبى، صرفى، نحوى و قرائت تفسير كرده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر ارشاد العقل السليم الى مزايا الكتاب الكريم
نسخه: ابو السعود، محمد بن احمد (۸۹۳-۹۸۲ق.)، ارشاد العقل السليم الى مزايا الكتاب الكريم، تحقيق حسن احمد مرعی و محمد صادق قمحاوی، بیروت: داراحیاء التراث العربي، ۱۴۱۱ ق.
معرفی: تفسير أبي‌السعود یا «ارشاد العقل السلیم الی مزایا القرآن الکریم»، نوشته ابی‌السعود محمد بن محمد عمادی (متوفی 951ق) از تفاسیر اهل سنت است. تصحیح کتاب توسط حسن احمد مرعی انجام شده است. ابی‌السعود نوشتن این تفسیر را در ۹۷۳ق به اتمام رساند و به سلطان سلیمان تقدیم کرد که مورد توجه بسیار فراگرفت و با افزایش مقرری روزانه وی از ۵۰۰ آقچه به ۶۰۰ آقچه او را پاداش داد. ابوالسعود در نوشتن این کتاب، تفاسیرِ زمخشری و بیضاوی را اساس قرار داد و با افزودن یافته‌های خود آن را تألیف کرد. کتاب با مقدمه نویسنده آغاز شده است و تفسیر کامل قرآن کریم از سوره حمد تا سوره ناس را در بر دارد. نویسنده در این اثر به شیوه کتاب کشاف، گروه‌ها و فرقههای اهل سنت تحت پرچم عثمانی را متحد می‌کند و ظاهر اعجاز بلاغی بیانی را برجسته می‌نماید، تا هرکس را که از ذهن سالمی برخوردار است، لبریز از معانی تنزیل و سر اعجاز لفظی و معنایی آن کند. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير
نسخه: شوکانی، محمد بن علی (۱۱۷۳ – ۱۲۵۰ ق.)؛ فتح القدير الجامع بين فني الرواية والدراية من علم التفسير، بيروت: دارالفكر.
معرفی: فتح القدير الجامع بين فنّي الرواية و الدراية من علم التفسير تأليف محمد بن على بن محمد شوكانى (متوفى 1250ق) تفسير كامل قرآن به زبان عربى و به روش روايى و اجتهادى (درايى) مى‌باشد كه در نوع خود كم‌نظير است. شيوه شوكانى چنين است كه در آغاز، آيات را ذكر مى‌كند و تفسيرى معقول از آن ارائه مى‌دهد. آنگاه به روايات تفسيرى گذشتگان مى‌پردازد. به تناسب بين آيات عنايت ندارد و آن را بى‌فايده دانسته و تكلفى دور از انصاف بر اساس رأى شخصى، محسوب مى‌كند (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني
نسخه: آلوسی، محمود بن عبدالله (۱۲۱۷ – ۱۲۷۰ ق.)؛ روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني، بیروت: دارالفکر، ۱۴۱۵ ق.
معرفی: روح المعاني في تفسير القرآن العظيم و السبع المثاني اثر محمود بن عبدالله آلوسى به زبان عربى است كه توسط ابراهيم شمس‌الدين و سناء بزيع شمس‌الدين گردآورى شده و على عبدالبارى عطيه آن‌را تحقيق كرده است. روح المعانى گسترده‌ترين و جامع‌ترين تفسير در نوع خود، ميان اهل سنت مى‌باشد. جامع آراء گذشتگان از روايت و درايت بوده، اقوال آنان را با كمال امانت و عنايت، بيان داشته است. كتاب خلاصه‌اى از تفاسير پيش از خود محسوب مى‌گردد. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر فتح البيان في مقاصد القرآن
نسخه: قنوجی بخاری، سید محمد صدیق خان (۱۲۴۸ – ۱۳۰۷ ق.)؛ فتح البيان في مقاصد القرآن، قاهره: دارالفكر العربي، ۱۹۶۵ م.
معرفی: فتح البيان في مقاصد القرآن، تألیف سید محمدصدیق خان قنوجی بخاری معروف به محمدصدیق حسن خان نواب عالی (درگذشته 1307ق) است که با هدف نگارش تفسیری با زبان و روش نو به رشته تحریر درآمده است. این اثر با حواشی ابراهیم شمس‌الدین منتشر شده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر المنار
نسخه: عبده، محمد (۱۲۶۶- ۱۳۲۳ ق.) و رشید رضا، محمد (۱۲۸۲-۱۳۵۴ ق.)؛ المنار، قاهره: دارالمنار، ۱۳۴۶ ق.
معرفی: المنار (تفسیر القرآن العظیم) تفسیری جامع است؛ ولی ناتمام در ۱۲ جلد که به آیه ۵۳ سوره یوسف پایان می‌یابد. از اول قرآن تا آیه ۱۲۶ سوره نساء به انشای شیخ محمد عبده (متوفای ۱۳۲۳) و املای سیدرشیدرضا (متوفای ۱۳۵۴) است. بعد از آن، رشید رضا به پیروی از سبک شیخ محمد عبده، آن را تا سوره یوسف ادامه داده است. تفسیر المنار یکی از تفسیرهای اجتماعی و تربیتی است که تفسیرهای زیادی از آن متاثرند. توجه کردن به مشکلات کنونی مسلمانان، بررسی علل عقب ماندگی جامعه اسلامی، امکان ساخت جامعه‌ای قوی، برانگیختن امت به یک انقلاب قرآنی علیه اوضاع عقب مانده خویش، برخورد درست علمی با زندگی، عنایت کامل به (ضرورت) تامین اسباب و علل تمدن اسلامی، برخورد با دشمنان، پاسخگویی به تهاجمات فکری استعمارگران که بر اعتقادات و تاریخ و تمدن و بزرگان اسلامی شبیخون زده‌اند (با ادله‌ای علمی و حقایق تاریخی) و بطلان تفکر آنان از ریشه، از ویژگی‌های این تفسیر است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تيسير التفسير
نسخه: ابن اطفيش، محمد بن یوسف (۱۲۳۶-۱۳۳۲ ق.)؛ تيسير التفسير، قاهره: حلبی، ۱۹۸۲ م.
معرفی: تيسير التفسير، اثر محمد بن یوسف اطفیش (متوفی 1332/1914م)، اثری تفسیری است در 12 جلد به زبان عربی با موضوع تفسیر و علوم قرآن. شیخ ابراهیم بن محمد طلای به کمک جمعی از اساتید، به تحقیق و تصحیح این اثر پرداخته‌اند. تراجم و تخریج احادیث، توسط کروم احمد و بازین عمر انجام شده و فهرست‌بندی و امور چاپ، توسط مصطفی اشریفی و محمد بباعمی. (جهت معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب / جامع الکتب الاسلامیة
تفسیر هيميان الزاد الى دار المعاد
نسخه: همو؛ هيميان الزاد الى دار المعاد، زنگبار: المطبعة السلطانيه، ۱۳۱۴ ق.
معرفی: هيميان الزاد إلی دار المعاد، اثر محمد بن یوسف اطفیش (1237-1332ق)، تفسیر قرآن کریم، نوشته یکی از علمای مورد اعتماد و بنام قرن چهارم مذهب اباضیه است. اطفیش از نویسندگانی است که از آغاز جوانی به تألیف روی آورده و تفسیر هیمیان او، محصول این دوره و شاید از نخستین آثار وی است که با گستردگی و شمول در ابعاد مختلف ادبی، بیانی، کلامی و فقهی، به نگارش درآورده است. وی در اواخر زندگی، این تفسیر را مختصر کرده و برخی از مباحث پیشین آن را پالایش نموده است. حتی بنا بر نقل احمد بن حمد خلیلی، از علمای معاصر اباضیه و مفتی کشور عمان در تفسیر «جواهر التفسير»، اطفیش آرزوی جمع‌آوری این تفسیر را می‌کرده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: نورلایب /مکتبة النور
تفسیر محاسن التأويل
نسخه: قاسمی، محمد جمال الدین (۱۲۸۳-۱۳۳۲ ق.)؛ محاسن التأويل؛ تفسير قاسمی، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، قاهره: داراحياء الكتب العربيه، ۱۳۷۶ ق.
معرفی: تفسیر قاسمی (محاسن التاویل) اثر جمال‌الدین قاسمی عالم سلفی شافعی اهل دمشق و متبحر در فنون ادب و از شاگردان شیخ محمد عبده است. محاسن التاویل از بهترین تفاسیر معاصر به‌شمار می‌رود و جامع آرای سلف و خلف و ماثور و معقول است. از ویژگی‌های این تفسیر، توجه به اشارات علمی قرآن است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
___________________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به پرونده‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.