مقدمه
در این راهیاب، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی متون تفسیرهای اهل سنت، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخه‌های موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتب
تفسیر الکشاف و البیان
نسخه: ثعلبی، احمد بن محمد (_ ۴۲۷ق.)؛ الکشاف و البیان، تحقیق محمد بن عاشور، بيروت: داراحياء التراث العربی، ۱۴۲۲ ق. / ۲۰۰۲ م.
معرفی: تفسیر ثعلبی را باید در زمره تفاسیر جامع و دایرة‌المعارف‌گونه بر شمرد، گرچه اغلب، آن را تفسیری مأثور یا روایی به حساب آورده‌اند. از مقدمه این تفسیر چنین برمی آید که ثعلبی روی‌کردی جامع به تفسیر قرآن داشته و به روش‌ها و برداشت‌های گوناگون تفسیری اهمیت می‌داده، چنانکه به شکلی موجز و با تعبیراتی خاص تصریح کرده است که در تفسیر آیات به چهارده جنبه، از جمله لغت و اعراب و قرائات و احکام و حِکَم و قصص ، توجه دارد. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر الوسيط في تفسير القرآن المجيد
نسخه: واحدی نیشابوری، علی بن احمد (۳۹۸ – ۴۶۸ ق)؛ الوسيط في تفسير القرآن المجيد؛ تفسير الواحدي؛ تفسير النيشابورى، تحقیق عادل احمد عبد الموجود و دیگران، بیروت: دار الكتب العلميه، ۱۴۱۵ ق.
معرفی: الوسيط في تفسير القرآن المجيد، اثر ابوالحسن على بن احمد واحدى، مفسر، اديب و عالم بزرگ قرن پنجم هجرى است كه بر آستانه قرآن، آثار ارجمندى برجاى نهاده است. اين اثر، يكى از تفاسير سه‌گانه اوست كه بيشتر جنبه ادبى دارد. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز
نسخه: همو؛ الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، تحقیق صفوان عدنان داوودی، دمشق: الدار الشامية؛ بيروت: دار القلم، ۱۴۱۵ ق.
معرفی: اَلْوَجیز فی تَفْسیر الْقُرآنِ الْعَزیز تفسیری ادبی و به زبان عربی، تألیف علی بن حسین عاملی از عالمان شیعه در قرن ۱۱ و ۱۲ق است. روش مؤلف در این تفسیر، بنابر ایجاز و بیان معانی قرآن با بلیغ‌ترین عبارات بوده است. برداشت ادیبانه از آیات، حفظ امانت در ارائه نظریه‌های تفسیری و فشردگی مناسب از ویژگیهای این تفسیر دانسته شده است. الوجیز در سال ۱۱۱۸ق نگارش یافت و به‌اهتمام دو مرجع تقلید شیعه (سید محسن حکیم و سید محمدرضا گلپایگانی) در سال ۱۴۱۳ق در سه جلد به چاپ رسید. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر النكت والعيون
نسخه: ماوردی، علی بن محمد بن حبیب (۳۶۴-۴۵۰ ق.)؛ النكت والعيون، تحقیق سيد بن عبدالمقصود بن عبدالرحيم، بيروت: دار الكتب العلمية، ۱۴۱۲ ق.
معرفی: النكت و العيون (تفسير الماوردي) اثر ابوالحسن على بن محمد بن حبيب ماوردى بصرى (364- 450ق)، با تحقيق سيد بن عبدالمقصود بن عبدالرحيم، تفسير تمام سوره‌هاى قرآن مى‌باشد كه به زبان عربى و در قرن پنجم هجرى نوشته شده است. نام كامل كتاب «النكت و العيون في تفسير القرآن الكريم» است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم
نسخه: اسفراینی، شهفور بن طاهر ( _ ۴۷۱ق.)؛ تاج التراجم فی تفسیر القرآن للأعاجم، تحقیق نجیب مایل هروی و علی اکبر الهی خراسانی، تهران: مؤسسه آموزش انقلاب اسلامی، ۱۳۷۵ و پس از آن.
معرفی: تاج التراجم في تفسير القرآن للأعاجم، اثر ابوالمظفر شاهفور بن طاهر بن محمد اسفراینی، تفسیر قرآن به زبان فارسی است که با تصحیح نجیب مایل هروی و علی‌اکبر الهی خراسانی، به چاپ رسیده است. کتاب با مقدمه مفصلی از محققان آغاز و مطالب که دربردارنده دیباچه و تفسیر برخی از سوره‌های قرآن مجید است، در سه جلد، تنظیم شده است؛ به‌گونه‌ای که تفسیر سوره حمد، بقره و آل‌عمران در جلد نخست، سوره نساء، مائده، انعام، اعراف، انفال و توبه در جلد دوم و سوره یونس، هود، یوسف، رعد، ابراهیم، حجر، نحل، بنی‌اسرائیل، کهف، مریم، طه و انبیاء در جلد سوم آمده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی نور)
تفسیر معالم التنزيل
نسخه: بغوی، حسین بن مسعود (۴۳۶ – ۵۱۰ ق.)؛ معالم التنزيل، تحقيق خالد عبد الرحمن العك، بیروت: دار المعرفه، ۱۴۰۷ ق.
معرفی: تفسیر بغوی با نام «معالم التنزیل» از مشهورترین و گرانقدرترین تفاسیر نقلی (ماثور)اهل سنت محسوب می‌گردد. به رغم مختصر بودنش، پالوده بودن از احادیث موضوع و اسرائیلیات غریب و آرای بدعت آمیز (نسبت به برخی تفاسیر پیش از خود) را از ویژگیهای مهم آن بر شمرده‌اند. در این تفسیر که به زبان عربی است به بیان احکام شرعی ذیل آیات احکام و به داستانهای شگفت و اخبار عجیب گذشتگان به اشاراتی بسیار روشن و شیوا پرداخته است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل
نسخه: زمخشری، جارالله محمود بن عمر (۴۳۶ _ ۵۱۰ ق.)؛ الكشاف عن حقائق غوامض التنزيل وعيون الأقاويل في وجوه التأويل، قاهره: مطبعة الاستقامه، ۱۳۷۷ ق / ۱۹۵۳ م.
معرفی: تفسیر کشاف تفسیری است ارزشمند که زیبایی و جمال قرآن را جلوه‌گر ساخته و در روشنگری و کشف بلاغت و سحر بیان آن، بی‌نظیر است؛ زیرا مولف آن در زبان عربی چیره‌دست بوده است؛ بر لغت و اشعار و نیز علوم بلاغت و بیان و نحو و اعراب تسلطی کامل داشته است؛ این برجستگی و نبوغ علمی – ادبی مولف سبب شد تا او بر تفسیر کشاف، جامه‌ای زیبا بپوشاند؛ چنانکه دیده دانشمندان به آن خیره شد و مفسران دلبسته آن گشتند و هم از این روی، بسیاری از بزرگان و فرهیختگان ادب و تفسیر و کلام، زبان به مدح آن گشودند. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز
نسخه: ابن عطیه محاربی، ابو محمد بن عبد الحسن بن غالب (۴۸۱-۵۴۲ ق.)؛ المحرر الوجيز في تفسير الكتاب العزيز، تحقيق عبد السلام عبد الشافي محمد، بیروت: دارالكتب العلميه، ۱۴۱۳ ق. / ۱۹۹۳ م.
معرفی: مهم‌ترین اثر باقیمانده ابن عطیه کتاب تفسیر او با عنوان «المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز» است که یکی از مهم‌ترین تفاسیر درایی در قرن ۶ قمری محسوب می‌شود. وی این تفسیر را پیش از تصدی قضای المریه در ۵۲۹ ق تالیف کرده بود. المحرر الوجیز همواره در مغرب مورد توجه بوده و از منابع اساسی تفاسیری چون البحر المحیطابو حیان و الجامع لاحکام القرآن قرطبی بوده است. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر زادالمسير في علم التفسير
نسخه: ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (۵۰۸_۵۹۷ ق.)؛ زادالمسير في علم التفسير، بيروت: المكتب الاسلامی، ۱۴۰۴ ق.
معرفی: «زاد المسیر فی علم التفسیر» معروف به «زاد المسیر»، تفسیر متوسط ابن جوزی بوده که خلاصه‌ای از تفسیر بزرگ وی بنام «المغنی فی تفسیر القرآن» می‌باشد شامل جمیع آیات قرآن است. سبک غالب بر این تفسیر، نقلی و روایی و برگرفته از روایات پیامبر صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم و صحابه و تابعین می‌باشد. (جهت مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیاب های پژوهشی سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.