مقدمه
در این پرونده، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی تفاسیر عرفانی‌ادبی اهل سنت، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفته‌ایم: کتاب «مهارت‌های تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخه‌های موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز می‌پردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقه‌مندان به حوزه تفسیر و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روش‌های تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیق‌تر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
معرفی «شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیت‌های تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینه‌های مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران به‌شمار می‌رفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
معرفی «دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است.وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول می‌شود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیت‌الله العظمی خویی می‌گذراند. وی دوره‌های کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی می‌کند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتاب
تفسير القرآن العظيم
نسخه: تستری، سهل بن عبدالله (۲۰۰-۲۸۳ ق.)؛ تفسير القرآن العظيم، قاهره: مطبعة السعاده، ۱۹۰۸ م.
معرفی: «تفسیر التستری»، به زبان عربی اثر سهل بن عبدالله تستری فرزند عبداللّه تستری از ائمه صوفیه و اکابر متکلمین عصر خود است. تفسیر وی تفسیری است عرفانی در مورد برخی از آیات قرآنی که در قرن سوم هجری نوشته شده است. تفسیر تستری، متاثر از آرای عرفانی اوست و به مراتب اولیا و میزان دانش آنان به قرآن کریم عنایت دارد. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
حقائق التفسیر
نسخه: سلمی، محمد بن حسین (۳۲۵-۴۱۲ ق.)؛ حقائق التفسیر، به کوشش نصرالله پورجوادی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، ۱۳۶۹.
معرفی: حقائق‌التفسیر، یکی از قدیم‌ترین تفاسیر عرفانی قرآن، به زبان عربی است که توسط عبدالرحمن سلمی(۳۳۰ـ۴۱۲ق) تالیف شده است. این کتاب، مجموعه‌ای از روایات و سخنانی را که در تفسیر عرفانی آیات قرآن، از قول امامان و اولیا و مشایخ، به صورت پراکنده در اینجا و آنجا آورده بودند، جمع آوری کرده و نظرات خود را در مورد آنها در بین آن مباحث ذکر کرد. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
الطائف الاشارات
نسخه: قشیری، عبدالكريم بن هوازن (۳۸۶-۴۶۵ ق.)؛ الطائف الاشارات؛ تفشيری، قاهره: الهيئة المصرية العامه، ۱۳۹۰ ق.
معرفی: لطائف الاشارات: تفسير صوفي كامل للقرآن الكريم اثر عبدالكريم بن هوازن قشيرى به زبان عربى است كه توسط ابراهيم بسيونى تحقيق شده است. در ميان آثار قشيرى لطائف الاشارات جايگاه ويژه‌اى دارد. اين كتاب از ابعاد گوناگون مورد توجه عرفان پژوهان و قرآن پژوهان واقع گرديده است. که در سال 434 هجرى سامان يافته است. اين اثر عرفانى قرآنى حاصل بهره‌مندى قشيرى از فيض استادش ابوعلى دقاق و ورود او به جرگۀ اهل تحقيق و ارباب معرفت مى‌باشد. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
تفسیر الشهرستاني المسمى مفاتيح الاسرار و مصابیح الابرار
نسخه: شهرستانی، محمد بن عبدالكريم (۴۷۹-۵۴۸ ق.)؛ تفسیر الشهرستاني المسمى مفاتيح الاسرار و مصابیح الابرار، تحقیق محمدعلی آذرشب، تهران: احیاء کتاب میراث مکتوب، ۱۴۱۷ ق. / ۱۳۷۶.
معرفی: تفسير الشهرستانیالمسمى مفاتيح الأسرار و مصابيح الأبرار تأليف محمد بن عبدالكريم شهرستانى شافعى (متوفى 548ق) از مفسران به‌نام قرن ششم هجرى است. از وى با القاب افضل، حجة الحق و تاج‌الدين ياد شده است. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: نورلایب
كشف الاسرار و عدة الابرار؛ تفسير خواجه عبدالله انصاری
نسخه: میبدی، احمد بن محمد ( – پس از ۵۲۰ ق.)؛ كشف الاسرار و عدة الابرار؛ تفسير خواجه عبدالله انصاری، به اهتمام علی‌اصغر حکمت، تهران، ۱۳۳۵ – ۱۳۳۹.
معرفی: كشف الأسرار و عدة الأبرار (معروف به تفسیر خواجه عبدالله انصاری)، تأليف ابوالفضل، رشيدالدين ميبدى بر اساس تفسير خواجه عبدالله انصارى، منبعى غنى از تفسير، تأويل، معارف اسلامى، شعر و ادب عربى و فارسى است. در بين ترجمه‌ها و تفسيرهاى معتبر قرآن به زبان فارسى، «كشف الأسرار» ارزشى والا و مقامى خاص دارد. اين كتاب را ميبدى در اوايل سال 520، آغاز كرده است و سرمشق او در اين كار، تفسير معروف خواجه عبدالله انصارى بوده است كه متأسفانه اكنون به‌تمامى در دسترس نيست و احتمال دارد كه در اثر حوادث روزگار از ميان رفته باشد. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: نورلایب
بصائر یمینی
نسخه: نیشابوری مرورودی، محمد بن محمود (۵۳۷ – ۵۹۹ ق.)؛ بصائر یمینی، تصحیح علی رواقی، تهران: بنیاد فرهنگ ایران، ۱۳۵۸.
معرفی: تفسیر بصائر یمینی، تألیف قاضی معین‌الدین محمد بن محمود نیشابوری مرورودی (متوفای 599ق)، است که در سده ششم هجری نوشته شده است. روش تنظیم مطالب بصائر آن است که در آغاز سوره و آیه چنانچه روایتی در باب فضل سوره و آیه یا قرائت آن باشد ذکر کند و این یادکرد معمولا همراه با استدلال و توضیح است و گاه برای دفع شبهه نکاتی را بیان می‌کند و پاسخ آن را می‌دهد. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: نورلایب
عرائس البيان في حقائق القرآن
نسخه: روزبهان بقلی شیرازی، روزبهان بن ابی نصر (۵۲۲ – ۶۰۶ ق.)؛ عرائس البيان في حقائق القرآن، به تحقیق احمد فريد المزيدی، بیروت: دارالکتب العلميه، ۱۴۲۹ق. / ۲۰۰۸م.
معرفی: تفسیر عرائس البیان فی حقایق القرآن اثر شیخ المشایخ روزبهان بقلی از اقطاب صوفیه و مشاهیر عرفاء حکیم متاله و دانشمند سده ششم و هفتم و سرسلسله روزبهانیان است. عرائس البیان به شیوه عقاید صوفیان مبتنی بر تاویل‌های عرفانی و در آن، آراء و افکار بزرگان صوفیه و عرفای پیشین جمع‌آوری شده است. این کتاب تفسیری عرفانی و کوتاه و در عین‌حال، جامع و در حد خود کامل و فراگیر است (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: نورلایب
تفسیر قرآن کریم
نسخه: ابن عربی، محمد بن علی (۵۶۰ – ۶۳۸ ق.)؛ تفسیر قرآن کریم، تحقیق سمير مصطفى رباب، بیروت: داراحیاء التراث العربي، ۱۴۲۲ق.
معرفی: تفسير ابن عربى، تفسيرى است به زبان عربى، مشتمل بر تأويلات عرفانى از آيات قرآنى، منسوب به محيى‌الدين بن على بن محمد بن احمد بن عبدالله طايى حاتمى، معروف به ابن عربى. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
التأویلات النجمیه
نسخه: نجم رازی، عبدالله بن محمد (۵۷۰ – ۶۵۴ق.)؛ التأویلات النجمیه، تحقیق احمد فرید المزیدی، بیروت: دارالکتب العلمیه، ۱۳۸۸ ق. / ۲۰۰۹م.
معرفی: التأويلات النجمية في التفسير الإشاري الصوفي، اثر شيخ احمد بن عمر بن محمد نجم‌الدين كبرى، همراه با تتمه آن با عنوان «عين الحياة»، اثر علاءالدوله احمد بن محمد سمنانى، با تحقيق شيخ احمد فريد المريدى، تفسير عرفانى قرآن كريم، همراه با اشارات و رموز صوفيانه مى‌باشد كه به زبان عربى و در قرن هفتم هجرى نوشته شده است. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: نورلایب
تبصير الرحمان و تبسير المنان
نسخه: مهائمی، علی بن احمد (۷۷۶-۸۳۵ ق.)؛ تبصير الرحمان و تبسير المنان، قاهره: ۱۲۹۵ ق.
معرفی: تفسير المهائمي المسمى تبصير الرحمن و تيسير المنان ببعض ما يشير إلی إعجاز القرآن، اثر علی بن احمد مهائمی (متوفی 835ق)، تفسيرى است که در آن، به نظم قرآن و روابط ميان آیات و سوره‌ها با يکديگر، پرداخته شده است. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: نورلایب
الفواتح الالهیة و المفاتیح الغیبیة للکلم القرآنیة و احکام فرقانیة
نسخه: نخجوانی، نعمت‌الله بن محمود ( – ۹۲۰ ق.)؛ الفواتح الالهیة و المفاتیح الغیبیة للکلم القرآنیة و احکام فرقانیة؛ تفسیر النخجوانی، استانبول: مطبعة عثمانی، ۱۳۲۵ق.
معرفی: «الفواتح الإلهیة و المفاتح الغیبیة الموضّحة للکلِم القرآنیة و الحِکم الفُرقانیة» تألیف نعمت‌الله بن محمود نخجوانی (م، ٩٢٠ ق)، از تفاسیر عرفانى و صوفیانه بر قرآن کریم است، که مؤلف در آن به بیان تأویلات و ذکر مکاشفات و مشاهدات وارده بر خود در تفسیر آیات مى‌پردازد. در این تفسیر، اثرى از مباحث فقهى، لغوى، قرائتى و روایی دیده نمى‌شود. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: نورلایب
تفسیر روح البیان
نسخه: حقی بروسوی، اسماعیل ( -۱۱۲۷ ق.)؛ روح البیان، ترکیه: مطبعة عثمانی، ۱۳۰۶ق.
معرفی: تفسير روح البيان، به زبان عربى، تأليف اسماعيل حقّى بروسوى (متوفى 1137ق)، از مفسرين حنفى اشعرى است. بروسوى از مفسرين قرن‌هاى 11 و 12ق، است كه گرايش عرفانى دارد، ولى آراى متصوفه و عرفا را چندان در تفسير خود دخالت نمى‌دهد؛ هرچند از آن آرا و شعرهاى شاعران فارسى‌زبان مثل مولوى، سعدى و حافظ زياد استفاده مى‌كند. بروسوى در سال 1117ق، از تأليف «تفسير روح البيان» فراغت يافته است. (جهت مطالعه بیشتر)
دسترسی به کتاب: کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیاب‌های پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
برای دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.