مقدمه
در این راهیاب، با هدف بررسی چند قرن از مأخذشناسی رجال شیعه، از دو منبع معتبر و ارزشمند بهره گرفتهایم: کتاب «مهارتهای تحقیق و مأخذشناسی علوم اسلامی» اثر دکتر حسین صابری و کتاب «اصول البحث» تألیف شیخ عبدالهادی فضلی. این پژوهش علاوه بر معرفی دقیق این کتب و نسخههای موجود، به چگونگی دسترسی به نسخ این آثار نیز میپردازد. هدف نهایی، ارائه راهنمایی جامع برای پژوهشگران و علاقهمندان به حوزه رجال و علوم اسلامی است تا با شناخت دقیق منابع و روشهای تحقیق، گامی مؤثر در جهت توسعه دانش و فهم عمیقتر متون دینی بردارند.
معرفی پژوهشگر
«شیخ عبدالهادی فضلی»
عبدالهادی فضلی (۱۳۱۴-۱۳۹۲ش) روحانی شیعه و از شخصیتهای تأثیرگذار قرن چهاردهم هجری شمسی در منطقه شرقی عربستان است. او دارای تحصیلات جامع در علوم حوزوی و دانشگاهی بود. فضلی تألیفات فراوانی در زمینههای مختلف علوم اسلامی دارد. او از شخصیت سید محمدباقر صدر متأثر بود و از حامیان انقلاب اسلامی ایران بهشمار میرفت. (مطالعه بیشتر در ویکی شیعه)
«دکتر حسین صابری»
«دکتر حسین صابری» استاد یار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد است. وی نخست به تحصیلات حوزوی در دانشگاه علوم اسلامی رضوی مشغول میشود و پس از مقطع سطح، دروس خارج را در مدرسه آیتالله العظمی خویی میگذراند. وی دورههای کارشناسی تا دکترای خود را نیز در همان گروه و دانشگاهی طی میکند که امروز در آن مشغول به تدریس است. «بررسی وضعیت عقل در فرایند استنباط فقهی» موضوع رساله ی دکترای وی است که در سال ۱۳۸۰ به عنوان پژوهش برتر در حوزه دین شناخته شده است. او تاکنون ۲۲ کتاب تالیف و ترجمه کرده است. (مطالعه بیشتر در ویکی فقه)
معرفی کتب
کتاب رسالة ابي غالب الزراري الى ابنه في ذكر ال اعين
نسخه: زراری، احمد بن محمد (۲۸۵ – ۳۶۸ ق)؛ رسالة ابي غالب الزراري الى ابنه في ذكر ال اعين، تحقيق محمدرضا حسيني، قم: مركز البحوث والتحقيقات الاسلاميه، ۱۴۱۱ ق.
معرفی: رسالة أبيغالب الزراري إلی ابن ابنه في ذكر آل أعين تأليف احمد بن محمد بن محمد بن سليمان بن حسن بن جهم بن بكير بن أعيَن شيبانى كوفى بغدادى، معروف به ابوغالب زُرارى (285 – 368 هجرى).مؤلف اين كتاب از شخصيتهاى بزرگ شيعه در قرن چهارم هجرى و از چهرههاى سرشناس روات حديث مىباشد. كتاب حاضر در معرفى خاندان بزرگ زرارة بن أعين و چهرههاى برجسته آنان و معرفى فقها و روات و تأليفات و سرگذشت آنان است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب الرجال ابن غضائری
نسخه: ابن غضائری، احمد بن حسین (قرن پنجم ق)؛ الرجال، قم: دار الحدیث ۱۴۲۲ ق.
معرفی: الرجال که به کتاب الضعفاء مشهور است تألیف احمد بن حسین بن غضائری از بزرگان شیعه در قرن پنجم هجری است. وى هم شاگردى و همدرس شیخ طوسی و نجاشى بوده و در اساتید و شاگردان اشتراکات فراوانى با آنها دارد. مؤلف در این کتاب به ذکر رجال مذموم و جمعآورى تضعیفهایی که نسبت به هر یک از رجال شیعه وجود دارد، توجه داشته است (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب تكملة رسالة ابي غالب الزراري في آل اعين
نسخه: همو؛ تكملة رسالة ابي غالب الزراري في آل اعين، چاپ شده همراه با شرح محمد علی ابطحی اصفهانی مطبعة ربانی، ۱۳۹۹ ق.
معرفی: رسالة أبيغالب الزراري إلی ابن ابنه في ذكر آل أعين تأليف احمد بن محمد بن محمد بن سليمان بن حسن بن جهم بن بكير بن أعيَن شيبانى كوفى بغدادى، معروف به ابوغالب زُرارى (285 – 368 هجرى). مؤلف اين كتاب از شخصيتهاى بزرگ شيعه در قرن چهارم هجرى و از چهرههاى سرشناس روات حديث مىباشد. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب فهرست اسماء مصنفی موحد الشيعة المشتهر برجال النجاشي
نسخه: نجاشی اسدی، احمد بن علی (۳۷۲-۴۵۰ق)؛ فهرست اسماء مصنفی موحد الشيعة المشتهر برجال النجاشي، تحقیق موسی شبیری زنجانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۶ ق.
معرفی: فهرست أسماء مصنفي الشيعة معروف به رجال نجاشى تألیف ابوالحسين، احمد بن على بن احمد نجاشى (372 – 450 هجرى) از کتب اربعه رجالی شیعه است که نویسنده، آن را به عنوان فهرستى براى اسامى مؤلفين شيعه تأليف كرده، لذا در آن تنها نام بزرگانى را آورده كه كتاب و اثرى از خود به يادگار گذاشتهاند. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب اختیار معرفة الرجال
نسخه: طوسی، محمد بن حسن (۳۸۵ – ۴۶۰ ق)؛ اختیار معرفة الرجال رجال الكشى، تعلیق میرداماد استرآبادی تحقیق مهدی رجائی، قم: مؤسسة آل البيت ۱۴۰۴ ق.
معرفی: اختيار الرجال يااختيار معرفة الرجال معروف به رجال كشى كتاب حاضر در اصل با نام «معرفة الناقلين»، از تأليفات ابوعمرو، محمد بن عمر بن عبدالعزيز كشى، از علما و بزرگان نيمه اول قرن چهارم هجرى است. شيخ طوسى (متوفاى 460 هجرى) نام كتاب را «معرفة الناقلين عن الأئمة الصادقين عليهمالسلام» دانسته و آن را تلخيص و تهذيب نموده و در سال 456 هجرى برای شاگردش املاء كرده و آن را «اختيار معرفة الرجال» نامیده است. پس كتاب حاضر مهذّب «معرفة الناقلين» كشى است كه با نام «اختيار معرفة الرجال» توسط شيخ طوسى منتشر شده است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب رجال الطوسي
نسخه: همو؛ رجال الطوسي، الأبواب، تحقيق جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، ۱۴۱۵ ق.
معرفی: رجال الطوسی، اثر ابوجعفر محمد بن حسن طوسی، معروف به شیخ طوسی (متوفی 460ق) کتابی است پیرامون راویان حدیث به زبان عربی که در قرن پنجم هجری، نوشته شده است. شیخ طوسی این کتاب را به درخواست مکرر یکی از عالمان معاصرش، تألیف کرده است (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب الفهرست طوسی
نسخه: همو ؛ الفهرست، تحقیق جواد قیومی اصفهانی، قم: مؤسسة نشر الفقاهه ۱۴۱۷ ق.
معرفی: الفهرست تألیف شيخ الطائفة، ابوجعفر محمد بن حسن بن على طوسى (385 – 460 هجرى)، از بزرگان شيعه در قرن پنجم هجرى. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب الفهرست ابن بابویه
نسخه: منتجب الدین رازی، علی بن بابویه (سده ششم ق)؛ الفهرست، تحقيق جلال الدین محدث ارموی قم کتابخانه عمومی آیت الله العظمی مرعشی نجفی، ۱۳۶۶.
معرفی: فهرست أسماء علماء الشیعة و مصنفیهم یا «فهرست» اثر شیخ منتجبالدین، على بن عبیدالله بن حسن بن بابویه قمى، از بزرگان شیعه در قرن ششم هجرى (ولادت، 504 – وفات، بعد از 600 هجرى) در موضوع رجال و حاوى فهرست اسامى علماى شیعه و کتابهاى آنان مىباشد. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت
کتاب معالم العلماء
نسخه: ابن شهر آشوب، محمد بن علی (۴۸۸ – ۵۸۸ ق.)؛ معالم العلماء، نجف: المطبعة الحيدريه، ۱۳۸۰ ق.
معرفی: معالم العلماء فى فهرست كتب الشيعة و أسماء المصنفين تألیف ابوجعفر محمد بن على بن شهرآشوب مازندرانى مؤلف در اين باره مىنويسد: «معالم العلماء در فهرست كتب شيعه و نامهاى نويسندگان آنها چه كتب قديمى و چه كتب جديد است. اگر چه شيخ بزرگوار ما ابوجعفر محمد طوسى -رضواناللهعليه- در آن زمان كتاب بىنظيرى در اين باب نوشت ولى بايد گفت در كتاب مختصر ما مطالب اضافى و فوايدى هست كه مىتواند تتمهاى بر كتاب شيخ طوسى باشد. در اين كتاب من در حدود ششصد (نسخه بدل سيصد) نویسنده افزودم و به مواردى كه در كتاب شيخ محذوف است اشاره كردم گر چه کتابهاى در اين زمينه بيشمار است.» (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب رجال ابن داوود
نسخه: ابن داوود حلی، حسن بن علی (۷۰۷-۶۴۷ق.)؛ رجال ابن داوود. نجف: المطبعة الحيدريه، ۱۳۹۲ ق./ ۱۹۷۲ م.
معرفی: كتاب الرجال، اثر تقیالدین حسن بن علی بن داود حلی (متوفی بعد 707ق)، با تحقیق سید محمدصادق آل بحرالعلوم، کتابی است در علم رجال و معرفى راویان احادیث ائمه(ع) و بیان اعتبار و عدم اعتبار آنها که به زبان عربی نوشته شده است. این اثر، از کتابهاى رجالى معتبر شیعه در آغاز قرن هشتم هجرى بشمار میآید و با توجه به نسخهها و منابع معتبرى که در اختیار مؤلف این کتاب بوده، از ارزش و اعتبار خاصى برخوردار شده است (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت
کتاب خلاصة الأقوال في معرفة الرجال
نسخه: علامه حلی، حسن بن يوسف (۶۴۸-۷۲۶) ق.)؛ خلاصة الأقوال في معرفة الرجال، تحقیق جواد قیومی قم: الفقاهه، ۱۴۱۷ ق.
معرفی: خلاصة الأقوال في معرفة الرجال تأليف شيخ حسن بن يوسف بن مطهر حلى، معروف به علامه حلى (648- 726ق)، كتابى است در رجالشناسى اخبار و احاديث كه بر اساس جرح و تعديل راويان، به زبان عربى و در سال 693ق تأليف و با تحقيق شيخ جواد قيومى منتشر شده است. اين كتاب كه به «رجال حلى» نيز معروف است از اصول هشتگانه رجالى شيعه به شمار مىآيد. با تحقيق شيخ جواد قيومى منتشر شده است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
کتاب ايضاح الاشتباه
نسخه: همو؛ ايضاح الاشتباه، تحقيق محمد حسون، قم: مؤسسة النشر الاسلامي ۱۴۱۱ ق.
معرفی: إيضاح الاشتباه في أسماء الرواة، اثر حسن بن يوسف بن مطهر حلى، به زبان عربى، پيرامون معرفت اسماء محدثين و رجال اسانيد و ضبط آنها و اسماء آباء و انساب و القاب آنهاست و توسط شيخ محمد الحسّون مورد تحقيق قرار گرفته است. (معرفی بیشتر در ویکی نور)
دسترسی به کتاب: در کتابخانه مدرسه فقاهت / نورلایب
________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیابهای پژوهشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
جهت دسترسی به کتاب استاد عبدالهادی فضلی میتوانید به کتاب «اصول البحث» در سایت مدرسه فقاهت مراجعه نمایید.
و همچنین جهت دسترسی به مباحث علوم اسلامی میتوانید به پژوهشکده مطالعات اسلامی در علوم انسانی مراجعه نمایید.