قواعد طراحی امتحان -قسمت دوم

در یادداشت گذشته نسبت به قواعد طراحی یك امتحان مفید، گفتگو داشتیم و سه محور را بررسی كردیم:

محور چهارم : تعیین شكل سؤال

شكل‌هایی كه می‌توان از آنها استفاده كرد، عبارتند از:

سوالاتی با پاسخ‌های انشایی كوتاه یا بلند (سوالات تشریحی)

سوالاتی با پاسخ‌های یك كلمه‌ای

سوالات صحیح غلط

سوالات كامل كردنی

سوالات چند انتخابی (تستی)

سوالات تطبیقی و مقایسه‌ای

نمونه سؤال با پاسخ یك كلمه‌ای:

فقط با “بلی” یا “خیر” پاسخ سؤال زیر را بدهید:

دو نفر نزد قاضی آمدند. شاكی گفت: این فرد گلّّه بزرگی از گوسفند دارد و من فقط یك گوسفند دارم؛ حال او می‌خواهد همین یك گوسفند را نیز از من بگیرد. قاضی گفت : عمل نادرستی است و نباید با این همه گوسفند، چشم به گوسفند تو داشته باشد. آیا قاضی درست قضاوت كرد؟

نمونه سؤال صحیح، غلط:

مطلب زیر صحیح است یا غلط؟

برای دست‌یابی به یك ترجمه صحیح، نباید به تك تك كلمات توجّه كنیم بلكه باید مفهومی‌كه متكلم قصد انتقال آن را داشته است با توجّه به جملاتی كه گفته است بیابیم و معادل مفهومی‌آن را در زبان دیگر به كار ببریم.

نمونه سؤال كامل كردنی:

جملات زیر را كامل كنید:

كلمه “قرآن” یعنی………………………

اگر قرآن را به عنوان یك كتاب مورد بررسی كتاب شناسانه قرار دهیم، اساس تفاوت آن با دیگر كتب را در………………………..خواهیم یافت.

نمونه سؤال چند انتخابی (تستی)

همه پاسخ‌ها در سؤال زیر صحیح هستند، كدام گزینه از بقیه صحیح‌تر است؟

راه وصول به خدا چیست؟

1. انجام واجبات و ترك محرمات

2. انجام مستحبات و ترك مكروهات

3. جستجوی خدا در هر چیز و در هر كار

4. مراقبه دائم بر عشق و محبت خدا

نمونه سؤال تطبیقی و مقایسه‌ای:

حضرت صادق علیه‌السلام در روایتی نیروهای عقل و جهل را شمرده‌اند؛ برخی از آنها را در این دو ستون مشاهده می‌كنید ؛ هر یك از موارد ذكر شده متضاد با یكی از موارد ستون دیگر است ؛ متضاد هر یك از نیروهای عقل را بیابید و در كنار آن بنویسید :

قال الصادق علیه‌السلام: اعْرِفُوا الْعَقْلَ وَ جُنْدَهُ وَ الْجَهْلَ وَ جُنْدَهُ تَهْتَدُوا. (علل‏الشرائع، ج1، ص115)

“عقل و نیروهایش را بشناسید تا راه درست را بیابید ؛ همین‌طور جهل و نیروهایش را بشناسید تا راه درست را طی كنید.”

نیروی عقل	ضد نیروی عقل		نیروی جهل
حق‌باوری			خود‌بینی
امید			اضطراب
آرامش			انكار
فهم			نادانی
بی‌رغبتی به دنیا			ذلت
مدارا			یأس
شجاعت			دنیاطلبی
تواضع			زیاده‌گویی
سكوت			سخت‌گیری

چند نكته كلیدی در طراحی سوالات

1. علم برای زندگی است ؛ علم‌آموزی برای یافتن راه زندگی واقعی و مطابق با حقیقت هستی است. پس سوالات ما باید با حقایق زندگی و موقعیت‌های عینی در زندگی ارتباط كامل داشته باشد. شما به شاگرد خود علم آموخته‌اید تا مشكلی و نیازی از زندگی خود یا دیگران را بتواند برطرف كند ؛ پس در ارزیابی نیز همان را از او بخواهید. موقعیت واقعی را در سؤال خود بازسازی كنید و راه حل را بخواهید؛ موقعیتی كه نمونه‌های مشابه آن در كلاس درس بحث و بررسی شده است.

2. سوالات را طوری بنویسید كه مطالب در ذهن علم‌آموز آدرس‌دهی و سازماندهی شود. (حتما به نكاتی كه در یادداشت‌های اول < معرفت شناسی < مراتب فهم < سطح حافظه‌ای، در رابطه با سازماندهی ذهن ارائه شد مراجعه كنید.)

3. در تعیین زمان برای پاسخگویی به سوالات، باید چهار زمان در نظر گرفته شود: (با توجّه به این چهار مورد زمان مناسبی را برای هر سؤال در نظر بگیرید.)

الف – زمان خواندن سؤال و فهم آن

ب – زمان فكر برای یافتن پاسخ

ج – زمان نوشتن اولیه پاسخ

د – زمان مرور نهایی پاسخ

4. در تعیین نمره برای سوالات، بسته به درجه اهمیتی كه برای سؤال در طرح امتحان مشخص كرده‌اید، نمره مشخص كنید. اگر سؤال دارای قسمت‌های مختلفی است حتماً در بارم‌بندی، برای هرقسمت، نمره مشخصی را در نظر بگیرید و در برگه سوالات نیز نمره هر قسمت از سؤال را مشخص كنید.

تمرین

روایت زیر چه كاربردی در مسأله ارزیابی دارد؟

قال امیر المومنین علیه‌السلام :

فِی تَقَلُّبِ الْأَحْوَالِ عِلْمُ جَوَاهِرِ الرِّجَالِ (الكافی، ج8، ص22)

” در كوران حوادث و صحنه روزگار است كه حقیقت درونی افراد آشكار می‌شود. “

برخی اقدامات لازم برای برگزاری امتحان

1. حتماً اوراق امتحانی تكثیر شده را بازبینی كنید.(سوالی حذف نشده باشد، اشتباه چاپی مفهوم سؤال را تغییر نداده باشد، زمان سوالات صحیح نوشته شده باشد، ورقه امتحان تركیب مناسب داشته باشد.)

2. در جلسه امتحان حاضر شوید و هر گونه توضیح لازمی‌را خودتان بدهید.

3. پاسخ سوالات را به دقت تهیه كنید و پس از خروج افراد از جلسه امتحان در اختیار آنها بگذارید. (این كار یك ضرورتِ كلیدی است.)

4. از علم‌آموزان بخواهید كه با بررسی پاسخ‌ها، اشتباهات خود در امتحان را استخراج كنند و با ذكر علت اشتباه و راه تصحیح اشتباه بنویسند.

می‌توانید برگه‌ای به این صورت كه می‌بینید، در اختیار آنها قرار دهید:

بسم الـله الرحمن الرحیم

برگه خود ارزیابی

كسانی كه این برگه را صحیح پركنند نیمی‌از نمره‌ی سوالاتی كه اشتباه نوشته‌اند به آنها تعلق می‌گیرد.

نام و نام خانوادگی :

شماره سوال	نقطه اشتباه ( كجا اشتباه كردم؟)	علت اشتباه (كاری كه نباید انجام می‌دادم)	راه رفع اشتباه (كاری كه باید انجام می‌دادم)

توضیحات

تصحیح اوراق

سعی كنید بلافاصله اوراق را تصحیح كنید.

بهتر است در تصحیح اوراق، یك سؤال از تمام برگه‌ها را تصحیح كنید بعد به سؤال دوم بپردازید. (در این صورت به علت ایجاد فضای مقایسه بین پاسخ‌ها از بروز نوسانات در نمره دادن جلوگیری می‌شود.)

یك نكته حیاتی

حتماً نقطه اشتباه علم‌آموز را در برگه امتحانی‌اش یادداشت كنید. تمام تلاش شما برای این است كه علم‌آموز راه صحیح را تشخیص بدهد و از انحراف و نقص به دور بماند؛ امتحان بهترین موقع برای تشخیص مشكلات افراد و مشكلات تدریس خودتان است.

در موقع امتحان، علم‌آموز متمركزترین حالت را دارد و معمولا پس از امتحان به دنبال یافتن پاسخ صحیح است. اگر شما پاسخ سوالات و سپس نقاط اشكال پاسخ‌های هر فرد را در اختیار او بگذارید، موثرترین زمینه برای یادگیری را محقق كرده‌اید.

خروجی نهایی امتحانات موقعیت بسیار مناسبی برای كشف نقاط ضعف و قوت افراد است. نقاط ضعف را به دقت استخراج كنید و فهرست نمایید و علت آنها را بیابید و در طراحی مرحلّه بعدی تدریس استفاده كنید.

ارزیابی علم‌آموز نباید فقط به امتحان پایانی منحصر باشد ؛ مجموعه فعالیت‌های فرد در یادگیری او نقش داشته‌اند. بهترین نوع ارزیابی، ارزیابی مستمر است كه كلیه فعالیت‌های او در طول آموزش در نتیجه نهایی ارزیابی سهیم هستند و نمره‌ای را به خود اختصاص می‌دهند.

از جدول زیر می‌توانید برای ارزیابی مستمر علم‌آموز استفاده كنید :

نام و نام خانوادگی : (برای هر فرد یك برگه مستقل)

كلاس :

شماره	خصوصیاتی كه باید ارزیابی شوند.	ضریب اهمیت این خصوصیت	غیر قابل قبول	حداقل لازم	متعادل	حداكثر مطلوب
1	حضور به موقع
2	عدم غیبت
3	مهارت گوش دادن
4	مهارت توجه بصری
5	مهارت تفكر فردی
6	میزان مشاركت در بحث
7	كیفیت سوالات
8	قدرت تجزیه و تحلیل مطالب
9	مفید بودن نقدها و اشكالات
10	مهارت جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
11	به كاربردن آموخته‌ها
12	میزان تأثیر مطالب در رفتارها
13	مطالعه قبلی درس
14	مباحثه درس
15	مطالعه بیشتر و مراجعه به منابع
16	انجام تحقیقات درسی
17	مهارت در ارائه مقالات و گزارش‌ها
18	موافقت با امتحان گرفتن
19	تلاش برای همكاری با افراد ضعیف
20	پذیرش نقد از طرف دیگران
21	انجام تكالیف
22	نحوه رفتار با استاد
23	رعایت آداب كلاس

تمرین و ارزیابی

حضرت سجاد علیه‌السلام درباره حق اصناف مختلف مردم بر انسان گفتار مفصلی را بیان فرموده‌اند. این گفتار به نام “رساله الحقوق” مشهور است. قسمتی از این گفتار مربوط به حق استاد بر شاگرد و قسمتی دیگر از آن مربوط به حق شاگرد بر استاد است. این دو قسمت را در ذیل ملاحظه می‌فرمایید. با توجه به نگرشی كه نسبت به علم و علم‌آموزی یافته‌اید، مقاله‌ای با شرایط زیر در شرح و تفسیر این روایت بنویسید:

الف – عنوان مقاله : ” فرهنگ آموزش در اسلام “

ب – دارای دو محور ” فرهنگ استادی ” و ” فرهنگ علم‌آموزی”

ج – دارای قالبِ مقالات تحقیقی (قالبی كه در قسمت‌های قبل آن را بررسی كردید.)

د – متن روایت را جمله به جمله (هرجمله بطور مستقل) ترجمه كنید و سپس شرح و تفسیر نمایید.

ه – در تحلیل جملات، از فرآیندِ تحلیل كه در یادداشت معرفت شناسی< مراتب فهم < فهم تحلیلی، آموخته‌اید استفاده كنید.

از كتاب “من لایحضره الفقیه” ج 2 ص618 :

” حَقُّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ التَّعْظِیمُ لَهُ وَ التَّوْقِیرُ لِمَجْلِسِهِ وَ حُسْنُ الِاسْتِمَاعِ إِلَیهِ وَ الْإِقْبَالُ عَلَیهِ وَ أَنْ لَا تَرْفَعَ عَلَیهِ صَوْتَكَ وَ لَا تُجِیبَ أَحَداً یسْأَلُهُ عَنْ شَی‏ءٍ حَتَّى یكُونَ هُوَ الَّذِی یجِیبُ وَ لَا تُحَدِّثَ فِی مَجْلِسِهِ أَحَداً وَ لَا تَغْتَابَ عِنْدَهُ أَحَداً وَ أَنْ تَدْفَعَ عَنْهُ إِذَا ذُكِرَ عِنْدَكَ بِسُوءٍ وَ أَنْ تَسْتُرَ عُیوبَهُ وَ تُظْهِرَ مَنَاقِبَهُ وَ لَا تُجَالِسَ لَهُ عَدُوّاً وَ لَا تُعَادِی لَهُ وَلِیاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ شَهِدَتْ لَكَ مَلَائِكَهُْْ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ بِأَنَّكَ قَصَدْتَهُ وَ تَعَلَّمْتَ عِلْمَهُ لِلَّهِ جَلَّ وَ عَزَّ اسْمُهُ لَا لِلنَّاسِ.

وَ أَمَّا حَقُّ رَعِیتِكَ بِالْعِلْمِ فَأَنْ تَعْلَمَ أَنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ إِنَّمَا جَعَلَكَ قَیماً لَهُمْ فِیمَا آتَاكَ مِنَ الْعِلْمِ وَ فَتَحَ لَكَ مِنْ خَزَائِنِهِ فَإِنْ أَحْسَنْتَ فِی تَعْلِیمِ النَّاسِ وَ لَمْ تَخْرَقْ بِهِمْ وَ لَمْ تَضْجَرْ عَلَیهِمْ زَادَكَ اللَّهُ مِنْ فَضْلِهِ وَ إِنْ أَنْتَ مَنَعْتَ النَّاسَ عِلْمَكَ أَوْ خَرِقْتَ بِهِمْ عِنْدَ طَلَبِهِمُ الْعِلْمَ مِنْكَ كَانَ حَقّاً عَلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ أَنْ یسْلُبَكَ الْعِلْمَ وَ بَهَاءَهُ وَ یسْقِطَ مِنَ الْقُلُوبِ مَحَلَّكَ. “

در پایان:

استاد گرامی‌!

با استفاده از3 ابزار زیر، نفوس را به سوی حقایق دعوت نما:

ارائه قوانین و معادلات موجود در درس، به طوری‌كه منطقی بودن مطلب درس را احساس كنند.

نشان دادن نفع مطلب درس و ضرر نبود آن، به طوری‌كه خودشان تمایل به مطلب درس پیداكنند.

نقد و بررسی مطالب و نظریات مشابه، به طوری‌كه با قضاوت خودشان برتری مطلب درس را بیابند.