در این یادداشت، که آخرین یادداشت در بررسی تفصیلی لایه های فهم و ادراک می باشد، آخرین لایه فهم و ادراک را شرح خواهیم داد. لذا به بررسی تفصیلی لایه ششم از فهم و ادراک، یعنی فهم شهودی و تفکر خلاق (سطح تولید و خلق) می‌پردازیم.
نگرش‌سازی < معرفت شناسی < فهم و ادراک < بررسی تفصیلی لایه های فهم و ادراک < فهم شهودی و تفکر خلاق (سطح تولید و خلق)
فهم شهودی و تفکر خلاق (سطح تولید و خلق)
پاسخ شما برای سوالات زیر چیست؟
1. رمز موفقیت كسانی كه توانستند جهانی را تغییر دهند و به سوی اهداف خود ببرند چیست؟
2. چگونه می‌توان همیشه در حال رشد و حركتِ به سوی كمال بود؟
3. خلاقیت و نوآوری چیست؟
4. چگونه برخی افراد نوآوری دارند؟
5. آیا هرگونه نوآوری خوب است؟
6. آیات زیر چه پیغامی‌دارند؟
( ابتدا خود ترجمه كنید سپس به ترجمه و تفسیر آنها مراجعه كنید.)
یعْلَمُونَ ظاهِراً مِنَ الْحَیاه ْالدُّنْیا وَ هُمْ عَنِ الْآخِرَةْ هُمْ غافِلُونَ. (سوره روم، آیه 7)
فَبَشِّرْ عِبادِ الَّذِینَ یسْتَمِعُونَ الْقَوْلَ فَیتَّبِعُونَ أَحْسَنَهُ أُولئِكَ الَّذِینَ هَداهُمُ اللَّهُ وَ أُولئِكَ هُمْ أُولُوا الْأَلْبابِ (سوره زمر، آیه 17)
أَ فَمَنْ یعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیكَ مِنْ رَبِّكَ الْحَقُّ كَمَنْ هُوَ أَعْمى إِنَّما یتَذَكَّرُ أُولُوا الْأَلْبابِ (سوره رعد، آیه19)
كِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیكَ مُبارَكٌ لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیتَذَكَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ. (سوره ص، آیه29)
رشد و كمال، استفاده از تجربیات گذشته برای ساختن آینده است؛ یك حركتِ آگاهانه به سوی تولیدِ زندگی مطلوب. اغلب مردم در جریان زندگی روزمره‌ای كه خود آن را نساخته‌اند، غرق شده‌اند. جامعه و عموم مردم به سمت و سوی رفع نیازهای اولیه مادّی حركت می‌كنند. كلیه فعالیت‌های انسانی در این چرخه گرفتار شده، زمینه توجّه به نیازهای دیگر و حقایق برتر باقی نمی‌ماند.
تفكر خلاق و فهم شهودی، ابزار جهش به سوی حقایق نهفته در عالم خلقت است؛ معادلات و قوانینی كه در ماوراء دید قرار دارند، امّا همان قدر حقیقی هستند كه زمینی كه روی آن قدم می‌گذاریم حقیقی است.
تفكر خلاق دارای دو مرحله است :
الف – پیش‌بینی آینده و پیشگیری از موارد نامطلوب
ب – طراحی آینده و ایجاد زمینه برای دست‌یابی به ایدهآلها
الف – پیش بینی آینده و پیشگیری از موارد نامطلوب
حل مشكلاتِ فعلی اذهان را به خود مشغول ساخته است، امّا برخی افراد می‌دانند كه به همان دلیلی كه این مشكل در این مقطع به‌وجود آمد، می‌تواند در آینده دوباره به وجود بیاید. بنابراین افق دید را به وضعیت فعلی محدود نمی‌كنند و برای شكل دادن به آینده نیز مدل سازی می‌كنند (توجّه به تجربیات گذشته + مطالبات آینده). راه پیش بینی و پیشگیری چیست؟ چگونه می‌توان فكر كرد تا به این نقطه رسید؟
روایت زیر پاسخ سؤال فوق است :
قال امیرالمومنین علیه‌السلام :
اسْتَدِلَّ عَلَى مَا لَمْ یكُنْ بِمَا قَدْ كَانَ فَإِنَّ الْأُمُورَ أَشْبَاهٌ. (بحارالانوار، ج68، ص328)
«اگر می‌خواهی بدانی در آینده چه خواهد شد، ببین در گذشته چه شده است چرا كه قوانین و معادلات خلقت ثابت است و حوادث زاییده آنها هستند.»
دست‌یابی به معادلات موجود در هستی (مادی و معنوی، فردی و جمعی) زمینه‌ساز موفقیت انسان در زندگی است. با استفاده از این قواعد كلّی می‌توان مصادیق و جریانات بعدی را به‌دست آورد. به نظر شما آیا روایت زیر دعوت به سوی تفكّر خلاق است؟
قال الرضا علیه‌السلام :
عَلَینَا إِلْقَاءُ الْأُصُولِ وَ عَلَیكُمُ التَّفْرِیعُ. (وسائل الشیعه، ج27، ص62)
«ارائه كلیات و معادلات اصلی با ما و تطبیق آنها بر مصادیق و جریانات با شما.»
سیستم و مدلی كه بتواند موقعیت‌های آتی را پیش‌بینی كند و عملكرد خود را تنظیم كند تا مبتلا به بحران نشود و رشد خود را ادامه دهد، زاییده یك تفكّر خلاق است. (سیستمِ خود كنترل و خود ترمیم)
تفكر خلاق پاسخگوی سوالات زیر است :
• در چه موقعیتی قرار خواهم گرفت؟
• چه نیازی خواهم داشت؟
• چگونه این نیاز را برطرف كنم؟
• چگونه به سوی مراحل بعدی حركت كنم؟
رشد و كمال
ب
اج
ن
اص
ب = برنامه‌ریزی
اج = انجام
ن = نظارت و كنترل
اص = اصلاح و ترمیم
اگر مطالب درسی بر اساس این الگو تنظیم شود، علم‌آموزان به سوی یك تفكّر خلاق و فهم شهودی حركت خواهند كرد. روش تنظیم دروس بر اساس این الگو را در یادداشت‌های بعدی خواهیم دید. ان شاءالله.
ب – طراحی آینده و تغییر دادن موقعیت‌ها برای دست‌یابی به ایدهآلها
در این قسمت، فرد به‌دنبال پیش‌بینی آینده و هماهنگ شدن با عوامل آن نیست، بلكه به‌دنبال ساختن آینده و ایجاد عوامل مطلوب و مورد نظر خود است. و از آنجایی كه آینده مورد نظر باید یك واقعیت اجرائی باشد و نه یك توهّم و خیال، ملاحظه وضعیت موجود و عناصر سازنده آن ضرورت دارد تا با ایجاد تغییر در این عناصر و با تولید عناصر جدید بتوان وضعیت ایده‌آل را فراهم ساخت.
بسیاری از نظریات علمی، ایده آرمان شهرها، لوایح فراملیتی و مهندسی‌های اجتماعی زاییده تفكّر افرادی بوده‌اند كه در این عمق از خلاقیت فكر می‌كردند.
آنها به دنبال هماهنگ كردن خود با وضعیت موجود نیستند. آنها به دنبال تغییر وضعیت موجود و هماهنگ كردن آن با آرمان‌های خود هستند.
مراكز آموزش نخبگان، بنیاد‌های علمی‌و تحقیقاتی، مراكز مطالعات استراتژیك و راهبردی چنین اهدافی را دنبال می‌كنند. برنامه‌ریزی‌های پنجاه ساله و صد ساله به قصد تولید آینده‌ای مطابق با سلیقه و افكار برنامه‌ریزان انجام می‌شود.
این‌گونه نگرش‌های خلاق، جامع و كلان با برنامه ریزی‌های دراز مدت موثرترین سلاح برای از بین بردن موانعی است كه در برابر تحقق ایدهآلها و آرزوها وجود دارد.
متاسفانه همیشه و همه جا صحبت از روزآمد بودن و تطبیق با شرایط زمان و مكان است، امروزی بودن یك ارزش به حساب می‌آید درحالی‌كه نمی‌دانیم این شرایط زمانی و مكانی و ارزش‌ها و موقعیت‌های امروزی، نتیجه برنامه‌های دراز مدت دیگرانی بوده است كه می‌خواهند دنیا را آنطور كه خود دوست دارند بسازند.
چگونه آینده را بسازیم؟
مراحل زیر حداقل كاری است كه در یك تفكّر خلاق سازنده انجام می‌شود :
1. تدوین اهداف آرمانی (با ملاحظه كل بشریت در تمام ابعاد، در تمام مناطق جهان و در طول چندین نسل)
2. مقایسه وضعیت موجود با وضعیت مطلوب
3. استخراج عناصر مفید و عناصر مْضر برای تحقق وضعیت مطلوب
4. تعیین یا تولید عناصر لازم و غیر موجود در وضعیت فعلی
5. تعیین نهایی آنچه باید تغییر یابد و آنچه باید جایگزین شود
6. سیستم سازی برای فعال كردن عناصر فوق (با ملاحظه تدریج لازم در محور زمان و مكان )
به نظر شما تدوین اهداف آرمانی نیاز به چه حجمی‌از اطلاعات و چه عمقی از آگاهی دارد؟ اشراف بر انسان، جهان، جامعه، تاریخ و زمان از عهده چه كسی برمی‌آید؟!
بیایید آرمان‌ها را از خدا بگیریم و راهبردهای رسیدن به آنها را از پیام‌آوران او بخواهیم و با تفكّر خلاق به دنبال تغییر وضعیت موجود و خلق شرایط زمانی و مكانی مطلوب باشیم و خود را در دام هماهنگی با شرایط زمانی و مكانی كه دیگران با تفكرات نفسانی خود برای ما ساخته‌اند نیندازیم.
می‌گویند: جهانی فكر كن، همگانی بیندیش، منطقه‌ای و فردی نباش. شما بگویید : هفت آسمانی فكر كن، فقط این جهانی نباش؛ ابدی بیندیش، محدود به زمان نباش؛ تمام لایه‌های وجود انسان را ببین، فقط جسمانی نباش؛ تمام مخلوقات را ببین، فقط انسان را در نظر نگیر.
می‌گویند : بیاموز تا بر طبیعت مسلط شوی. بگو : بیاموز تا با همراهی طبیعت به حقیقت متصل شوی.
و البته فقط اوست حق و حقیقت.
ذلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ. (سوره مبارکه حج، آیه62)
«فقط و فقط خداوند حق است و هر چه غیراوست باطل است.»
در یادداشتی مختصر، نتیجه سلسله مباحث معرفت شناسی را بیان خواهیم کرد. ان شاءالله.