فرهنگنامه اصول فقه، اثر جمعى از محققان مركز مطالعات و مدارک اسلامى پژوهش‌گاه علوم و فرهنگ اسلامى، است كه به زبان فارسى و در سال 1389ش، تدوين گردیده است.
ویژگی‌های کلی اثر
این فرهنگنامه یکی از منابع موثق و مرجع در حوزه اصول فقه است که آگاهی‌های پایه و گزیده‌ای از این دانش را با صحت علمی، در قالب مقالات کوتاه و فشرده و به‌صورت دایرةالمعارفی ارائه می‌دهد.
دامنه و گستره مباحث
- مباحث ارائه‌شده شامل اصطلاحات متداول حوزه معرفتی اصول فقه است.
- این اثر با بررسی حدود ۲۰۰ عنوان مدرک اصولی (شیعه و سنی)، ۶۰۰۰ اصطلاح شناخته‌شده در اصول فقه را معرفی می‌کند.
- بیش از ۳۰۰۰ مدخل اصلی و ۲۸۷۰ اصطلاح ارجاعی در آن گنجانده گردیده است که دامنه وسیعی از مفاهیم این علم را پوشش می‌دهد.
رده‌شناسی و ساختار فرهنگنامه
- از نظر گستره: مختصر است، چون در یک مجلد تنظیم گردیده، اما مفصل است، به دلیل پوشش دادن موضوعات مرتبط
- از نظر سطح: ویژه بزرگ‌سالان و پژوهشگران حوزه اصول فقه است.
- از نظر شمول: تخصصی بوده و اختصاص به دانش اصول فقه دارد.
- شیوه تدوین: بر اساس تنظیم الفبایی حرف‌به‌حرف.
نوآوری و اهمیت اثر
- این فرهنگنامه مبتنی بر منطق نظام‌یافته اصطلاح‌نامه علوم اسلامی است که برای نخستین بار در جهان اسلام تدوین و منتشر شده است.
- نویسندگان، مدخل‌های مرتبط با اصول فقه را استخراج کرده و هر یک را به شکل کتاب‌شناسی ارائه داده‌اند.
- برخلاف دایرةالمعارف‌ها که مباحث را در مدخل‌های عام تجمیع می‌کنند، در این اثر کارها تفکیک گردیده تا مخاطبان با کمترین زمان، بیشترین بهره را از مطالب ببرند.
ویژگی‌های متمایز فرهنگنامه
- استناد به منابع دست‌اول
- متن ساده و روان با زبان گزارشی
- استنادات درون‌متنی
- تاریخ‌مند بودن اصطلاحات
- روشنی مطالب و کوتاهی عبارات در مقایسه با برخی منابع مشابه
نظام ارجاع و گستره اصطلاحات
- ۶۱۹۳ اصطلاح اصولی شناسایی و ۳۰۶۳ مدخل اصلی از میان آن‌ها انتخاب گردیده است.
- ۲۸۷۰ اصطلاح ارجاعی به روش‌های مترادف، شبه‌مترادف و خاص به عام سامان‌دهی گردیده که باعث وسعت و تفصیل موضوعات گردیده است.
تیم تدوین و فرآیند نگارش
- این مجموعه توسط گروهی از اساتید، محققان، مشاوران و کارشناسان فنی تهیه گردیده است.
- فرآیند تدوین شامل مراحل:
- دوره مقدماتی (تهیه مستندات اصطلاحات)
- مرحله میانی (نگارش مستندات)
- مرحله پایانی (جمع‌بندی و ویرایش نهایی)
این فرهنگنامه به‌عنوان یک اثر مرجع و پژوهشی در اصول فقه، گامی نوین در ارائه مفاهیم این دانش محسوب می‌شود.
گزارش محتوا
نویسندگان در بخش مقدمه، به بررسی جایگاه و ضرورت علم اصول، نحوه تأسیس این علم و قلمرو اصول فقه و پیشینه فرهنگ‌نامه‌نگاری در این حوزه پرداخته‌اند.
ویژگی‌های فرهنگنامه اصول فقه
فرهنگنامه اصول فقه صرفاً مجموعه‌ای از تعاریف نیست، بلکه شامل مباحث تاریخی، فقهی، دیدگاه‌های صاحب‌نظران، ارجاعات لازم و بررسی مسائل اصولی نیز می‌باشد. به دلیل تخصصی بودن اثر، اصطلاحات غیرمرتبط با اصول فقه در آن گنجانده نشده است. در برخی موارد، مباحث وابسته نیز مطرح گردیده تا دیدگاه جامع‌تری ارائه گردد.
مدخل‌های مورد بررسی
برخی از اصطلاحات و موضوعات مورد بررسی در این فرهنگنامه عبارت‌اند از:
- اصطلاحات اصولی: آثار شرعی، استصحاب، اجتماع امر و نهی، انواع اجتهاد، اجماع و انواع آن، احتیاط، احکام اجتهادی و…
- مفاهیم تاریخی و تطبیقی: دیدگاه‌های مختلف اصولیان، اختلاف‌نظرها و مسائل حل‌نشده
شاخصه‌های اثر
این فرهنگنامه دارای ویژگی‌های زیر است:
- تعریف دقیق هر اصطلاح با ارجاع به منابع معتبر
- تدوین ۲۹۷۵ مقاله کوتاه و ۳۰۶۳ مدخل اصلی با ۲۸۷۰ ارجاع
- بیان سیر تاریخی اصطلاحات و استفاده از منابع شیعه و اهل سنت
- ارائه مطالب اصولی به زبانی روان و قابل فهم
- استفاده از مثال‌های رایج و ذکر دیدگاه‌های صاحب‌نظران
- تنظیم بر اساس حروف الفبا و تکمیل آن با درخت اصطلاحات اصول فقه
نقاط قوت و ضعف این فرهنگنامه
1.نقاط قوت:
- اولین فرهنگنامه اصول فقه با این گستردگی و انسجام
- استفاده از ۱۶۰ منبع معتبر اصول فقه
- کار گروهی و برنامه‌ریزی‌شده در تدوین اثر
2.نقاط ضعف:
- عدم اولویت‌بندی منابع و مشخص نبودن تقدم و تأخر آن‌ها
- استفاده از منابع اهل سنت در موارد اختلافی بدون اشاره به منابع شیعه
- نبود ترجمه برای برخی متون عربی
- عدم رعایت برخی سلسله‌مراتب در اصطلاحات و برخی ارجاعات نادرست
جمع‌بندی
این فرهنگنامه گامی نو در حوزه فرهنگ‌نامه‌نگاری اصول فقه است که با ارائه مجموعه‌ای جامع و ساختارمند، منبعی ارزشمند برای پژوهشگران این حوزه به شمار می‌آید.
