مقدمه
در سال‌های اخیر، طبقه‌بندی علوم به عنوان مبحثی اساسی در مطالعات علم و دانش، توجه بسیاری از اندیشمندان را به خود جلب کرده است. هدف اصلی از این طبقه‌بندی، مدیریت نهاد علم و ایجاد بستری مناسب برای آموزش و پژوهش است. با این حال، رویکردهای متنوعی در این زمینه مطرح شده که هر یک مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارند. در در این میان، دیدگاه‌های استاد طالقانی در مورد محدودیت‌های طبقه‌بندی پیشینی علوم اهمیتی ویژه دارد. ایشان بر ضرورت تمرکز بر جایگاه‌شناسی پسینی تأکید می‌کنند. این دیدگاه می‌تواند به درک عمیق‌تر چالش‌های موجود کمک کند.
محدودیت‌های طبقه‌بندی پیشینی علوم از منظر استاد طالقانی
ااستاد طالقانی معتقد است که رویکرد اصل موضوعی، که در علوم سنتی کاربرد داشته، شاید در گذشته موجه بوده باشد. اما این رویکرد در علوم جدید که اساساً اصل موضوعی نیستند، کارایی ندارد.
به عبارت دیگر، علوم جدید به طور مداوم تحول می‌یابند. هیچ سیستم طبقه‌بندی از پیش تعیین‌شده‌ای نمی‌تواند تحولات غیرقابل پیش‌بینی را در خود بگنجاند.
به باور ایشان، با توجه به وضعیت کنونی علوم و دانش‌ها، طبقه‌بندی پیشینی و منطقی علوم، فاقد معنای واقعی است. این نوع طبقه‌بندی نمی‌تواند به طور کامل نیازهای واقعی را پوشش دهد.
استاد طالقانی بر این نکته تأکید دارند که علوم و دانش‌ها در دنیای امروز بسیار متنوع و پیچیده شده‌اند. تلاش برای محدود کردن آن‌ها در یک چارچوب از پیش تعیین‌شده، نمی‌تواند نیازهای جامعه علمی را پاسخ دهد.
از دیدگاه استاد طالقانی، هدف اصلی از طبقه‌بندی علوم نباید صرفاً مدیریت منطقی علم باشد، بلکه باید مدیریت نهاد علم را در نظر گرفت.این بدان معناست که طبقه‌بندی علوم باید به گونه‌ای انجام شود که عملکرد و کارایی نهادهای علمی را بهبود بخشد. نهادهایی مانند دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی از این طبقه‌بندی بهره‌مند خواهند شد.
جایگاه‌شناسی پسینی علوم: رویکردی عملیاتی و اجرایی
استاد طالقانی تاکید دارد که طبقه‌شناسی پسینی علوم، رویکردی کاملاً عملیاتی و اجرایی است و هدف آن، مدیریت نهاد اجتماعی علم است. این بدان معناست که طبقه‌بندی علوم باید بر اساس بررسی و تحلیل وضعیت موجود علوم و دانش‌ها انجام شود. همچنین، باید به نیازهای واقعی جامعه علمی توجه شود.
به نظر ایشان، این رویکرد می‌تواند به شناخت بهتر جایگاه علوم مختلف در نهاد علم کمک کند. این امر امکان مدیریت بهینه‌تر این نهاد را فراهم خواهد آورد.
به نظر ایشان، این رویکرد می‌تواند به شناخت بهتر جایگاه علوم مختلف در نهاد علم کمک کند و امکان مدیریت بهینه‌تر این نهاد را فراهم آورد. با استفاده از جایگاه‌شناسی پسینی، می‌توان نقاط قوت و ضعف هر یک از علوم را شناسایی کرد و برای بهبود وضعیت آن‌ها برنامه‌ریزی نمود.
نقد درختواره علوم اسلامی و محدودیت‌های آن
استاد طالقانی با اشاره به درختواره علوم اسلامی که حوزه علمیه قم آن را تهیه کرده است، معتقد است که این درختواره بیشتر بر طبقه‌شناسی پسینی علوم تمرکز دارد. این بدان معناست که تدوین‌کنندگان این درختواره، بیشتر به وضعیت موجود علوم اسلامی توجه کرده‌اند و کمتر به جنبه‌های نظری و مبانی فلسفی آن پرداخته‌اند.
ایشان معتقد است که اگرچه پژوهشگران حوزه علمیه قم هر دو نوع طبقه‌بندی و جایگاه‌شناسی را تدوین کرده‌اند، اما بحث اصلی بر تعیین نوع طبقه‌بندی و جایگاه در دانش متمرکز است.
مدیریت دانش سنتی و ضرورت هماهنگی نخبگانی
فرض مدیریت دانش، به دلیل پیشینه تاریخی خود، ممکن است پیش‌فرض‌هایی را به ما تحمیل کند که منجر به ایجاد سیستم سخت و غیرقابل تغییر شود. این بدان معناست که استفاده از الگوهای مدیریتی سنتی، ممکن است باعث محدود شدن نوآوری و خلاقیت در حوزه علم و دانش شود.
استاد طالقانی بر این باور است که برای جلوگیری از این مشکل، هماهنگی نخبگانی ضروری است. به این منظور، ایشان دو هدف را دنبال می‌کند:
جلوگیری از آشوب‌های رشته‌ای: جلوگیری از تداخل و همپوشانی بین رشته‌های مختلف علمی و ایجاد یک نظام هماهنگ و منسجم
جلوگیری از محدود شدن نوآوری‌ها و توانمندی‌ها: ایجاد فضایی باز و پویا برای تبادل نظر و همکاری بین نخبگان علمی و جلوگیری از تحمیل دیدگاه‌های خاص
نتیجه‌گیری
استاد طالقانی با ارائه دیدگاه‌های انتقادی در خصوص محدودیت‌های طبقه‌بندی پیشینی علوم و ضرورت تمرکز بر جایگاه‌شناسی پسینی، به درک بهتر چالش‌های موجود در این زمینه کمک می‌کند. ایشان با تاکید بر اهمیت مدیریت نهاد علم و توجه به ساختارهای اجتماعی و اجماع نخبگانی، رویکردی عملیاتی و اجرایی را برای طبقه‌بندی علوم ارائه می‌دهد که می‌تواند در تدوین سیاست‌های علمی و مدیریت بهینه نهادهای علمی مورد استفاده قرار گیرد. با توجه به نقد استاد طالقانی در خصوص درختواره علوم اسلامی، به نظر می‌رسد که برای تدوین یک درختواره کارآمد، لازم است که ضمن توجه به ساختار معرفتی علوم، به نیازهای واقعی جامعه و تحولات پیش‌بینی‌ناپذیر نیز توجه شود. برای رسیدن به این هدف، پژوهشگران باید با بهره‌گیری از دیدگاه‌های نخبگان علمی و ایجاد فضایی باز و پویا برای تبادل نظر و همکاری، یک نظام طبقه‌بندی جامع و کارآمد برای علوم اسلامی تدوین کنند.
___________________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به پرونده‌های دانش در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
جهت آشنایی بیشتر با دیدگاه‌ها و آثار استاد سیدعلی طالقانی، به این لینک مراجعه کنید.