احیای تراث و پاسخ به نیازهای نوین: رویکردی جامع به طبقه‌بندی علوم اسلامی (دیدگاه استاد رحمانی)
مقدمه
در دنیای امروز، طبقه‌بندی علوم اسلامی نقشی حیاتی در ساماندهی دانش، پاسخگویی به نیازهای جامعه و توسعه تمدن اسلامی ایفا می‌کند. با این حال، این امر مستلزم توجه به میراث غنی علمی، نیازسنجی دقیق و پرهیز از آسیب‌های رویکردهای تقلیدی است. این نوشتار بر آن است تا با بررسی دیدگاه‌های استاد رحمانی، ابعاد مختلف این موضوع را مورد بررسی قرار دهد و راهکارهایی برای بهبود نظام طبقه‌بندی علوم اسلامی ارائه نماید.
نیاز به بازنگری در روش‌های طبقه‌بندی علوم در جهان اسلام
استاد رحمانی با تعجب بیان می‌کند که با وجود کتابخانه‌ها و رده‌بندی‌های بسیار عظیم در جهان اسلام، حوزه کتابداری وجود ندارد . ایشان معتقد است در حالی که فلاسفه با نگاهی پیشینی و ناظر به علم به مفهوم رشته، به طبقه‌بندی علوم پرداخته‌اند، طبقه‌بندی‌ها و رده‌بندی‌های کتابداران بیشتر برای سازماندهی علم و تسهیل دستیابی به منابع بوده است. این تفاوت نشان می‌دهد که نیاز به بازنگری در روش‌های طبقه‌بندی و رده‌بندی در جهان اسلام وجود دارد تا بتوان از تجربیات گذشته بهره‌برداری کرد و ساختارهای علمی را به نحو مؤثری ساماندهی نمود.
ضرورت طراحی طبقه‌بندی متناسب با نیازهای مختلف
استاد رحمانی با طرح این سؤال که چرا در جهان اسلام در واحدهای مختلف، طبقه‌بندی متناسب با نیاز آن واحد طراحی نمی‌شود، بیان می‌کند که باید طبقه‌بندی‌های متفاوتی برای حوزه‌های مختلف ایجاد کرد، مانند حوزه علوم، نظام آموزشی و حوزه پژوهش .
به نظر می‌رسد که فلاسفه و متکلمان این موضوع را مورد توجه قرار داده‌اند، اما فقها کمتر به این مسئله در منابع فقهی پرداخته‌اند. برای مثال، فلاسفه کتاب‌هایی مانند “ترتیب العلوم”، “احصاءالعلوم” و “مراتب العلوم” را نوشته‌اند.
نیازها و پیشینه طبقه‌بندی علوم
استاد رحمانی بیان می‌کند که اگر بخواهیم مسئله طبقه‌بندی علم را بر اساس نیازها مطرح کنیم، این سؤال مطرح می‌شود که آیا باید از هر نقطه‌ای شروع کنیم یا به پیشینه طبقه‌بندی علوم توجه کنیم؟ به نظر می‌رسد که طبقه‌بندی علوم به طبقه‌بندی علم وابسته است و نظام آموزشی نیز به این طبقه‌بندی وابستگی دارد.
توجه به تراث علمی اسلامی و پرهیز از آسیب‌شناسی ناسازگار
استاد رحمانی معتقد است برای دستیابی به توانمندسازی، لازم است نهاد علم و نهادهای پشتیبان آن تقویت شوند، محتوا ارتقا یابد و فرهنگ علم گسترش پیدا کند . همچنین، ارزش‌های حاکم بر حوزه علم و نظام مدیریت علم و حکمرانی نیز باید مورد توجه قرار گیرند .
پرهیز از تخصص‌گرایی افراطی و ضرورت نگرش جامع
استاد رحمانی به مسئله تمایل افراطی به تخصصی شدن همه دانش‌ها اشاره می‌کند. جریان‌ه
ای مدرنیته این تمایل را ایجاد کرده‌اند و باعث شده‌اند یکی از سنت‌های اساسی حوزه علوم اسلامی، یعنی نگرش جامع، از بین برود. در دوران علوم اسلامی، افراد با نگرش جامع تربیت می‌شدند و به دانش از دید کلی نگاه می‌کردند، اما تخصصی شدن، همه چیز را به یک زاویه دید خاص محدود کرده است.
توجه به تراث اسلامی و آسیب‌پژوهی غربی
استاد رحمانی معتقد است که تراث موجود در حوزه علوم اسلامی باید مورد توجه قرار گیرد. غرب، هم‌افزایی و آسیب‌پژوهی را به بخشی از فرهنگ علم تبدیل کرده است و رشته‌ها به سرعت اهمیت مطالعات بین‌رشته‌ای را درک کرده و آن را گسترش داده‌اند، در حالی که ما به دوره تخصص‌گرایی بازگشته‌ایم و تنها بر مسائل مربوط به هر حوزه تأکید می‌کنیم.
ضرورت بازنگری در رویکردها
استاد رحمانی معتقد است اگر علم‌شناسی اساسی که در جهان اسلام وجود داشته است را محور قرار دهیم و لوازم آن را بپذیریم، همچنین از آسیب‌های ناشی از علم‌شناسی غربی پرهیز کنیم، می‌توانیم بر نیازهای بالفعل موجود در عرصه جامعه، به ویژه در بخش حکمرانی و حاکمیت، تمرکز کنیم .
عناصر اصلی در طبقه‌بندی دانش
استاد رحمانی با بازگشت به سنت اسلامی در طبقه‌بندی دانش، به سه مولفه اساسی اشاره می‌کند: رابطه سلسله مراتبی، رابطه عام و خاص (بین رشته‌ها و دانشگاه‌ها) و ترتب و انطباق (وابستگی بین دانش‌ها) .
پیشنهادهای استاد رحمانی برای بهبود وضعیت
- طراحی طبقه‌بندی متناسب با نیازهای مختلف: ایجاد طبقه‌بندی‌های متفاوت برای حوزه‌های مختلف مانند حوزه علوم، نظام آموزشی و حوزه پژوهش .
- توجه به پیشینه طبقه‌بندی علوم: بررسی و استفاده از تجربیات گذشته در طبقه‌بندی علوم.
- تقویت نهاد علم و ارتقای محتوا: تقویت نهاد علم و نهادهای پشتیبان آن، ارتقای محتوا و گسترش فرهنگ علم.
- پرهیز از تخصص‌گرایی افراطی: حفظ نگرش جامع به دانش و پرهیز از محدود شدن به یک زاویه دید خاص.
- توجه به تراث اسلامی و آسیب‌پژوهی غربی: توجه به تراث موجود در حوزه علوم اسلامی و پرهیز از آسیب‌های ناشی از علم‌پژوهی غربی.
- توجه ویژه در الگوسازی طبقه بندی علوم به منابع اصلی دانش.
- قرار دادن علم‌شناسی اساسی به عنوان محور اصلی، در صورت بازنگری در رویکردها.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
با توجه به دیدگاه‌های استاد رحمانی، می‌توان نتیجه گرفت که طبقه‌بندی علوم اسلامی نیازمند رویکردی جامع است. این رویکرد باید میراث علمی را احیا کند، به نیازهای نوین پاسخ دهد و از آسیب‌های رویکردهای تقلیدی پرهیز نماید.
این امر مستلزم بازنگری در روش‌های طبقه‌بندی است. همچنین، طراحی طبقه‌بندی متناسب با نیازهای مختلف ضروری است.
توجه به پیشینه طبقه‌بندی علوم و تقویت نهاد علم نیز از دیگر الزامات است. پرهیز از تخصص‌گرایی افراطی و توجه به تراث اسلامی نیز اهمیت دارد.
با اتخاذ چنین رویکردی، می‌توان به یک نظام طبقه‌بندی کارآمد و اثربخش دست یافت. این نظام به توسعه علوم اسلامی و پاسخگویی به نیازهای جامعه کمک می‌کند.
___________________________________________________________________
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به پرونده‌های دانش در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.