معرفی استاد
حجت الاسلام و المسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی دانش آموخته، محقق و مدرس حوزوی است. از آثار ایشان می‌توان به کتبی چون ترجمه تفسیری قرآن کریم، المناهج والاتجاهات التفسیریه للقرآن، تفسیر جوان، تفسیر دانشجو و … و مقالاتی چون پژوهشی در تفسیر علمی قرآن، شیوه‌های تفسیری پیامبر اعظم (ص)، بطن و تأویل قرآن و … اشاره نمود.
معرفی کتاب
این سیر مطالعاتی برگرفته از کتابی به اسم انس با قرآن و سیر مطالعاتی در دانش های قرآنی است و در کتابخانه نور موجود است.
ویژگی‌ها
1ـ مقصود از «مطالعه» در این نوشتار فقط «خواندن» نیست بلکه منظور پژوهش در مورد قرآن است که از مراحل سطحی شروع و تا مراحل ژرف تحقیق ادامه می‌یابد.
2ـ در این نوشتار تلاش شده که دانش‌های قرآنی (مثل علوم قرآن ـ روش‌شناسی ـ تفسیرهای ترتیبی و موضوعی و…) تا حدودی دسته‌بندی شود تا دست‌یابی به موارد مورد نیاز آسان‌تر شود.
3ـ در هر مرحله منابع متعددی معرفی شده است که به ترتیب اهمیت است و در مواردی نیز منابع اصلی معرفی گردیده و نیز تلاش شده تا منابع عربی در کنار منابع فارسی یادآوری شود.
4ـ انتخاب منابع و ترتیب آنها به معنای ارزش‌گذاری در مورد منابع و نویسندگان نیست بلکه این انتخاب به لحاظ و مصلحت مخاطبان صورت گرفته است.
5- این سیر مطالعاتی در سه سطح عمومی، نیمه تخصصی و تخصصی است.
سیر مطالعات عمومی
مقدمه
در این فصل منابعی در علوم قرآن و تفسیر معرفی می‌شود که برای عموم مردم مفید است یعنی نیازمند پیش‌نیازهای زیادی نیست به عبارت دیگر دانش‌آموزان دبیرستانی و دانشجویان و طلاب سطح یک می‌توانند از این منبع استفاده کنند و با مطالعه و پژوهش‌های سبک با علوم و معارف قرآن آشناتر شوند.
یک: علوم قرآن
علوم قرآن به دانش‌هایی گفته می‌شود که پیرامون قرآن است یعنی غالباً وارد مباحث محتوایی (مثل تفسیر و معارف) نمی‌شود. علوم قرآن در معنای گسترده آن شامل مباحثی مثل تاریخ قرآن (نزول و جمع‌آوری، رسم‌‌الخط و…)، اعجاز قرآن و مباحثی همچون محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، و قرائات قرآن می‌شود. در این زمینه مطالعه کتاب‌های زیر برای سطح عمومی مفید است:
1ـ آموزش علوم قرآن، آیت‌الله محمدهادی معرفت (رضوان الله علیه)، مؤسسه فرهنگی تمهید، قم، 1385.
2ـ تاریخ قرآن، محمدحسین محمدی، انتشارات المصطفی.
3ـ اعجاز قرآن، دکتر سید رضا مؤدب، انتشارات المصطفی.
4ـ سیمای سوره‌های قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
دو: ترجمه قرآن
برای آشنایی با قرآن لازم است نخست با ترجمه قرآن آشنا شویم. البته ترجمه قرآن به سبک‌ها و روش‌های مختلف ارائه می‌شود که در هر زمینه ترجمه مناسب وجود دارد. ما به سه مورد آنها اشاره می‌کنیم.
الف: ترجمه کلمه به کلمه (تحت‌اللفظی) که برای آموزش لغات قرآن مناسب است مثل ترجمه معزّی و ترجمه آموزشی محمدعلی رضایی اصفهانی.
ب: ترجمه جمله به جمله (هسته به هسته) که برای انتقال پیام مناسب است مثل ترجمه آیت‌الله مکرام شیرازی و ترجمه گروهی قرآن (محمدعلی رضایی اصفهانی و همکاران).
ج: ترجمه آزاد: (تفسیری) که برای آشنایی اجمالی با تفسیر قرآن مناسب است؛ مثل ترجمه فیض‌الاسلام و نیز قرآن حکیم آیت‌الله مکارم شیرازی و تفسیر قرآن مجید (خلاصه تفسیر مهر) محمد علی رضایی اصفهانی و همکاران.
سه: روش‌شناسی
برای فهم و تفسیر قرآن (علاوه بر علوم قرآن) نیازمند مبانی، قواعد و روش فهم هستیم تا برداشت از آیات داشته باشیم در این مورد استفاده از کتاب‌های زیر مفید است:
1ـ آشنایی با مبانی و قواعد تفسیر (سطح یک)، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
2ـ آشنایی با روش‌های تفسیر قرآن (سطح یک)، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
3ـ روش‌های تفسیر قرآن، دکتر سیدرضا مؤدب، انتشارات دانشگاه قم.
چهار: تفسیر
تفسیر قرآن به معنای فهم معانی و مقاصد قرآن به صورت روشمند با استفاده از منابع معتبر است. در این مورد در سطح عمومی می‌توان از منابع زیر استفاده کرد:
1ـ تفسیر قرآن مهر (ویژه جوانان)، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن و نیز انتشارات عصر ظهور.
تذکر: در این مورد توصیه می‌شود از کتاب «تفسیر مقدماتی» شروع شود که بخشی از تفسیر قرآن مهر (شامل سوره‌های حمد، حجرات، قدر، کوثر و توحید) است و به صورت کتاب درسی تهیه و توسط انتشارات المصطفی منتشر شده است.
2ـ تفسیر نور، حجت‌آلاسلام والمسلمین محسن قرائتی، انتشارات در راه حق.
3ـ تفسیر مبین، محمد جواد مغنیه (عربی).
4ـ تفسیر معین محمد جواد مغنیه (عربی)
پنج: معارف قرآن (مباحث محتوایی قرآن)
مقصود مطالب محتوایی قرآن است که در قالب تفسیر مصطلح بیان نشده است.
در این مرحله کتاب‌های پرسش و پاسخ‌های قرآنی (ویژه جوانان) یکی از شیوه‌های مناسب جهت آشنایی با مباحث محتوایی قرآن است. از جمله این کتاب‌ها و موارد زیر مفید است؛ که در مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی جمعی از پژوهشگران قرآنی زیر نظر دکتر محمد علی رضایی اصفهانی آماده کرده‌اند و موضوعات متنوعی دارد.
1ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (1) ترنم مهر (مباحث اعتقادی)
2ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (2) شمیم مهر (مباحث اعتقادی)
3ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (3) باران مهر (مباحث اعتقادی)
4ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (4) شبنم مهر (مباحث اعتقادی)
5ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (5) دانش مهر (مباحث قرآن و علم)
6 ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (6) علوم مهر (مباحث قرآن و علم)
7ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (7) روابط دختر و پسر (1)
8 ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (8) روابط دختر و پسر (2)
9ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (9) پیامبر مهر (1)
10ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (10) پیامبر مهر (2)
11ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (11) مهر مهدوی (1)
12ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (12) مهر مهدوی در قرآن (2)
13ـ (13) قرآن و بهداشت روان
14ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (14) قرآن و ریاضیات و کیهان‌شناسی
15ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (15) قرآن و علوم طبیعی
16ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (16) قرآن و علوم انسانی
17ـ پرسش‌های قرانی جوانان (17) مباحث اعتقادی و تربیتی (نبوت ـ اهل بیت (ع) ـ معاد ـ تربیت و اخلاق)
18ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (18) فلسفه احکام (حج، احکام، متفرقه)
19ـ پرسش‌های قرانی جوانان (19) مستشرقان
20ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (20) شبهات (1) (چالش‌های قرآن، علم و وحی)
21ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (21) شبهات (2) (قرآن‌شناسی، خداشناسی و معادشناسی)
22ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (22) شبهات (3) (تربیت و تاریخ)
23ـ پرسش‌های قرآنی جوانان (23) شبهات (4) (کیهان‌شناسی، پزشکی)
مطالعات نیمه تخصصی
مقدمه
پژوهش‌های نیمه‌تخصصی در دانش‌های قرآنی برای دانش‌پژوهان جامعه مناسب است یعنی دانشجویان و طلابی که مقدمات لازم را در مورد فهم و تفسیر قرآن طی کرده‌اند. و با ادبیات عرب آشنایی کافی دارند. (مثلاً طلاب سطح سه و دانشجویان ارشد) برای این‌گونه افراد مطالعه منابع زیر مناسب است.
یک: علوم قرآن
1ـ علوم قرآنی، آیت‌الله محمدهادی معرفت (ره)
این کتاب (با دو ویرایش) توسط انتشارات سمت و انتشارات مؤسسه فرهنگی تمهید منتشر شده است.
2ـ آشنایی با تفسیر و مفسران، حسین علوی‌مهر، انتشارات المصطفی.
3ـ درسنامه علوم قرآن، جوان آراسته،انتشارات بوستان کتاب.
4ـ تاریخ قرآن، آیت‌الله معرفت (ره)، انتشارات سمت.
5ـ پژوهشی در تاریخ قرآن، دکتر سید محمدباقر حجتی، نشر فرهنگ اسلامی.
6 ـ اصول و انواع قرائات، محمدرضا شهیدی، انتشارات المصطفی.
7ـ اعجازها و شگفتی‌های علمی قرآن،دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
8 ـ درسنامه استشراق، دکتر محمد حسن زمانی، انتشارات المصطفی.
9ـ تلخیص التمهید، آیت‌الله محمدهادی معرفت (ره)، (عربی)، انتشارات اسلامی.
تذکر: هر کدام از کتاب‌های فوق از زاویه خاص به مباحث علوم قرآن پرداخته‌آند ولی مطالعه ردیف اول و دوم و پنجم و ششم و هشتم در این مرحله کافی است.
دو: روش‌شناسی
1ـ منطق تفسیر (1)، مبانی و قواعد تفسیر، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
2ـ منطق تفسیر (2)، روش‌ها و گرایش‌های تفسیر قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
3ـ روش‌ها و گرایش‌های تفسیر، حسین علوی‌مهر، انتشارات اسوه.
4ـ مبانی و روش‌های تفسیر قرآن، عباسعلی عمید زنجانی، انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
5 ـ روش‌شناسی تفسیر قران، رجبی، بابائی و دیگران، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
تذکر: هر کدام از کتاب‌های فوق به برخی ابعاد موضوع مبانی، قواعد و روش‌های تفسیری پرداخته‌اند.
سه: تفسیر ترتیبی
1ـ تفسیر نمونه، آیت‌الله مکارم شیرازی، انتشارات دارالکتاب الاسلامیه.
2ـ تفسیر الامثل، آیت‌الله مکارم شیرازی، مطبعة امیرالمؤمنین، (عربی).
3ـ تفسیر الکاشف، محمد جواد مغنیه، دارالکتب الاسلامیة، (عربی).
4ـ تفسیر من وحی القرآن، علامه فضل‌الله، دارالملاک للطباعة و النشر، (عربی).
تذکر: مطالعه یک یا دو مورد از تفسیر فوق در این مرحله کافی است.
چهار: تفسیر موضوعی
1ـ قرآن و کیهان‌شناسی، دکتر عیسی مسترحمی، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
2ـ شگفتی‌های پزشکی در قرآن، حسن‌رضا رضایی، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
3ـ اخلاق در قرآن، آیت‌الله مکارم شیرازی، مدرسه امام علی بن ابی‌طالب (ع).
4ـ قرآن و هنر، دکتر علی نصیری، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
5ـ قرآن و بهداشت روان، دکتر احمد صادقیان، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
پنج: معارف قرآن
1ـ معارف قرآن (1 و 2) آیت الله مصباح یزدی، انتشارات در راه حق.
2ـ فقه‌پژوهی قرآن، محمد فاکر میبدی، انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
3ـ قصه‌های قرآن، صالح قنادی، انتشارات سازمان مدارس.
4ـ قصص قرآن، سید محمد باقر حکیم، انتشارات المصطفی، (عربی)
مطالعات تخصصی
مقدمه
پژوهش‌های تخصصی قرآنی برای فرهیختگان این رشته مناسب است یعنی دانشجویان ارشد به بالا و طلاب درس خارج که مقدمات لازم را در زمینه تفسیر و علوم قرآن (در حد مطالعات نیمه تخصصی که گذشت) فرا گرفته‌اند. برای این‌گونه افراد مطالعه منابع زیر مناسب است:
یک: علوم قرآن سنتی
1ـ التمهید فی علوم القرآن، آیت‌الله معرفت، انتشارات اسلامی.
2ـ الاتقان فی علوم القرآن، جلال‌الدین سیوطی، دارالفکر بیروت.
3ـ التفسیر و المفسرون فی ثوبه القشیب، آیت‌الله معرفت (ره)، الجامعة الرضویه العلوم الاسلامیة.
4ـ بطن‌پژوهی قرآن، سید حیدر طباطبایی، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن
دو: علوم قرآن جدید
1ـ منطق تفسیر (4) مباحث زبان قرآن و هرمنوتیک، دکتر محمد علی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
2ـ زبان قرآن و متدلوژی فهم آن، محمدباقر سعیدی روشن، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
3ـ زبان دین و قرآن، دکتر ابوالفضل ساجدی، انتشارات مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی (ره).
4ـ قرآن و مستشرقان، دکتر محمد حسن زمانی، انتشارات بوستان کتاب.
5ـ تاریخ‌گذاری قرآن، دکتر محمدجواد اسکندرلو، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
6 ـ آشنایی با ادیان زنده جهان، حسن توفیقی، انتشارات سمت.
7ـ مجله تخصصی قرآن‌پژوهی خاورشناسان (1 ـ 9)، مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی (عج)
سه: روش‌شناسی
1ـ مبانی تفسیر فریقین، دکتر فتح‌الله نجارزادگان، انتشارات سمت.
2ـ قواعد التفسیر لدی الفریقین، محمدفاکر میبدی.
3ـ منطق تفسیر (3)، روش تحقیق در تفسیر و علوم قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات المصطفی.
4ـ درآمدی بر تفسیر علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات اسوه.
5ـ مکاتب تفسیری، علی اکبر بابایی، انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
6 ـ مجله تخصصی قرآن و علم (ش 1ـ 7) مرکز تحقیقات قرآن کریم المهدی (عج).
چهار: تفسیر ترتیبی
1ـ تفسیر المیزان، علامه طباطبایی، مؤسسه مطبوعاتی اسماعیلیان.
2ـ تفسیر مجمع‌البیان، مرحوم طبرسی، المکتبة الاسلامیة.
3ـ تفسیر نورالثقلین، عروسی حویزی، انتشارات اسماعیلیان.
4ـ تفسیر کشاف، زمخشری، دارالکتب عربی.
5ـ تفسیر فی ظلال القرآن، سید قطب، دار احیاء التراث العربی.
6ـ التفسیر التربوی للقرآن، انور الباز، دار النشر للجامعات.
تذکر: در این مرحله مطالعات تفسیری به صورت تطبیقی (بین کتب شیعه و اهل سنت) صورت گیرد.
پنج: تفسیر موضوعی
1ـ پیام قرآن، آیت‌الله مکارم شیرازی، انتشارات مدرسة الامام امیرالمؤمنین (ع).
2ـ منشور جاوید، آیت‌الله سبحانی، دفتر انتشارات اسلامی.
3ـ تفسیر قرآن مجید، آیت‌الله جوادی آملی، مرکز نشر اسراء.
4ـ تفسیر تطبیقی (مبحث امامت)، دکتر فتح‌الله نجارزادگان، انتشارات المصطفی.
ششم: معارف قرآن
1ـ آیات الاحکام تطبیقی (فقه القرآن)، محمدفاکر میبدی، انتشارات المصطفی.
2ـ حکومت و سیاست در قرآن، دکتر حاج صادقی، انتشارات زمزم هدایت.
3ـ قرآن و هنر، دکتر علی نصیری، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
4ـ قرآن و بهداشت روان، دکتر احمد صادقیان، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
5ـ مدیریت از منظر قرآن و سنت، قوامی، دبیرخانه مجلس خبرگان.
6 ـ پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، دکتر محمدعلی رضایی اصفهانی، انتشارات پژوهش‌های تفسیر و علوم قرآن.
شیوه‌های اجرایی
مقدمه
بعد از آگاهی از مراحل پژوهش در دانش‌های قرآنی، ضروری است که با شیوه‌های اجرایی آن نیز آشنا شویم و یک شیوه متناسب با شرایط خویش را انتخاب کنیم.
البته شیوه‌های تحقیق در تفسیر و علوم قرآن (به ویژه در سطح تخصصی) متنوع است که بیان همه آنها از حوصله این نوشتار خارج است.[5] از این‌رو در اینجا به صورت مختصر به چند شیوه اشاره می‌کنیم.
الف: شیوه فردی
اگر شخصی نتواند پژوهش‌های قرآنی جمعی انجام دهد یا در محیطی قرار داشته باشد که شرایط آماده نباشد، یا روحیه کار جمعی نداشته باشد می‌تواند از شیوه فردی استفاده کند. بدین صورت که در هر مرحله (عمومی ـ نیمه تخصصی ـ تخصصی) به موارد زیر عمل کند:
1ـ آماده‌سازی منابع
2ـ مطالعه منظم (طی برنامه روزانه یا هفتگی)
3ـ مطالعه هماهنگ منابع (مثلاً کتاب‌های علوم قرآن و تفسیر کنار هم مطالعه شود نه اینکه اول کتاب تفسیر بخواند سپس علوم قران شروع کند).
4ـ‌خط‌کشی زیر مطالب مهم و خلاصه‌برداری از متون.
5ـ استفاده از شیوه‌های شنیداری و دیداری در کنار خواندن منابع.
برای مثال برخی ترجمه‌های قرآن و نیز تفسیر قرآن مهر و پرسش و پاسخ‌های قرآنی به صورت نرم‌افزار صوتی آماده شده و در بازار موجود است[6] که می‌توان در فرصت‌های مناسب از آنها استفاده کرد.
تذکر: در این شیوه مناسب است قرآن‌پژوه تلاش کند که از محضر استادان خصوصی یا عمومی بهره گیرد و برخی از دروس به ویژه علوم قرآن و روش‌شناسی را در کلاس درس بیاموزد.
ب: شیوه جمعی (حلقه‌های مطالعاتی)
این شیوه مناسب‌ترین راه برای کسانی است که می‌توانند به صورت گروهی کار کنند. در این شیوه مراحل زیر طی می‌شود:
1ـ تشکیل گروه قرآنی (3 تا 5 نفر) از میان افراد علاقمندی که حاضرند یک برنامه منظم قرآن‌پژوهی داشته باشند.
تذکر: هم‌سطح بودن افراد (از نظر علمی) ضروری است.
2ـ تقسیم کار بین اعضاء، برای مثال در مورد تفسیر تخصصی هر کدام از اعضا یک تفسیر را انتخاب و مطالعه و خلاصه‌برداری کرده و در جلسه به دیگران عرضه می‌کنند.
3ـ تشکیل جلسات منظم گروه (روزانه یا هفتگی)
4ـ پیش‌مطالعه هر کدام از اعضای گروه.
5 ـ خط کشیدن زیر مطالب مهم و خلاصه‌برداری از متون.
6 ـ ارائه مطالب آماده شده هر یک از اعضا در جلسه به دیگران (به صورت مکتوب و شفاهی)
7ـ نقد و بررسی مطالب ارائه شده در جلسات
8 ـ استفاده از استاد راهنما در جلسات (در صورت امکان)
9ـ نگارش نتایج جلسه توسط هر یک از اعضا و تدوین آنها.
تذکر: در این شیوه همچون شیوه فردی لازم است به هماهنگی در مطالعه منابع و استفاده از شیوه‌های شنیداری و دیداری و بهره‌برداری از درس اساتید خصوصی و عمومی توجه شود.
منبع: مجله رهنامه پژوهش
برای مطالعات بیشتر مباحث مشابه میتوانید به راهیاب های دانشی در سایت توسعه و توانمدسازی علوم اسلامی مراجعه کنید.
