مقدمه
در این نوشتار، به بررسی دیدگاه استاد مقیمی حاجی پیرامون مفهوم روش در علوم اسلامی پرداخته شده است. این بررسی با تأکید بر لزوم تفکیک عرصه‌های علمی و توجه به نیازهای خاص هر یک، به تبیین این موضوع می‌پردازد که روش‌های تحقیق و کسب معرفت در علوم اسلامی نمی‌توانند یکسان و یکنواخت باشند. تنوع منابع، اهداف و متعلقات هر علم، ضرورت به‌کارگیری روش‌های متناسب با آن را ایجاب می‌کند. همچنین، این نوشتار به بررسی تأثیر اسلامی بودن بر طراحی و اعتبار روش‌ها و گستره فقه و ضرورت‌های آن می‌پردازد. موضوع‌شناسی دقیق و تسلط بر اصول فقه نیز به عنوان ارکان اساسی در روش‌شناسی علوم اسلامی مورد تأکید قرار می‌گیرند. در نهایت، این بررسی با تمرکز بر ضرورت تولید و بومی‌سازی روش‌ها، به اهمیت این موضوع در پیشرفت علوم اسلامی اشاره می‌کند.
ضرورت تفکیک عرصه‌های علمی
استاد مقیمی حاجی بر این باورند که برای جلوگیری از خلط مباحث، لازم است عرصه‌های مختلف علمی از یکدیگر تفکیک شده و به نیازهای خاص هر عرصه توجه شود. ایشان تاکید دارند که هر علمی بر اساس کارکردهای خود، نیازمند روش‌های خاص خود است؛ به عنوان مثال، روش کسب معرفت با روش تحلیل تاریخی تفاوت دارد.
روش‌شناسی و رویکرد تاریخی
نگاه تاریخی به تطور دانش، نیازهای درجه دومی را مطرح می‌سازد که با روش کسب معرفت متفاوت است. نمی‌توان از روش دستیابی به حکم در فقه، برای تحلیل تاریخی تطور فقه استفاده کرد.
جزئی‌نگری در روش‌شناسی
بحث روش‌شناسی باید به صورت جزئی‌تر و با توجه به عرصه‌های گوناگون علمی انجام شود. کسب معرفت، تحلیل تاریخی تطور دانش و فلسفه دانش‌ها، هر کدام نیازمند روش خاص خود هستند. در هر علمی، علاوه بر نیاز اصلی به کسب معرفت، نیازهای دیگری نیز وجود دارد که روش‌های متفاوتی را می‌طلبند.
تأثیر منابع بر روش‌ها
منابع علم، نقش مهمی در ایجاد تفاوت‌های روش‌شناختی دارند. هر علم، با توجه به منابع خاص خود، روش‌های منحصر به فردی را می‌طلبد. برای مثال، روش استفاده از کتاب و سنت در فقه، با روش استفاده از عقل در فقه متفاوت است.
تنوع نیازها و تمرکز بر مفهوم روش
در بحث روش‌شناسی، باید به انواع نیازهای موجود در دانش‌ها (اعم از اصلی و فرعی) و همچنین به تنوع منابع توجه کرد. انواع تحقیق، به ویژه در زمینه‌های کاربردی و توسعه‌ای، نیازمند روش‌های متفاوتی هستند.
برای دستیابی به وفاق در بحث روش‌شناسی، بهتر است تمرکز بر این باشد که آیا مفهوم روش در علوم اسلامی، با توجه به هدف کسب معرفت، متفاوت می‌شود یا خیر.
دیدگاه استاد مقیمی حاجی پیرامون روش‌شناسی علوم اسلامی: متعلق‌های روش در علوم اسلامی
روش، تابع متعلق علم
روش مورد استفاده در هر علمی، باید با توجه به متعلق و موضوع آن علم تعیین شود، روش ابزاری است برای رسیدن به هدف خاص و این هدف، همان متعلق علم است؛ بنابراین، باید ابتدا متعلق علم را به درستی شناسایی کرد.
پرهیز از خلط روش‌ها
خلط روش‌ها در عرصه‌های مختلف، منجر به نتایج نادرست می‌شود. استفاده از روش‌های علوم تجربی در علوم انسانی، یا استفاده از روش‌های کلامی در فقه، می‌تواند به خطا در استنتاج و تحلیل منجر شود.
تنقیح مجاری منابع و ادله
در هر علمی، باید مجاری منابع و ادله مورد استفاده به درستی مشخص شوند. باید مشخص شود که هر منبع و دلیلی، در چه زمینه‌ای و برای اثبات چه مدعایی قابل استفاده است؛ برای مثال، در علم اصول، تمسک به اجماع در بحث‌های نقلی و استفاده از ادله عقلی در بحث‌های عقلی ضروری است.
تأثیر اسلامی بودن بر طراحی و اعتبار روش
روش و اهداف علوم اسلامی
اسلامی بودن علوم، تأثیر مستقیمی در طراحی و اعتبار روش‌های علمی دارد. روش‌های مورد استفاده در علوم اسلامی، باید با اهداف و اغراض این علوم، یعنی کشف حقیقت، هدایت انسان‌ها و رضایت خداوند، سازگار باشد.
تفاوت روش‌ها در علوم اسلامی و غیر اسلامی
روش‌های مورد استفاده برای کشف اراده شارع و اسلامی‌سازی یافته‌ها، با روش‌های مورد استفاده در علوم غیر اسلامی متفاوت است. در علوم اسلامی، از منابع وحیانی مانند قرآن و سنت استفاده می‌شود، در حالی که در علوم غیر اسلامی، بیشتر به تجربه و عقل تکیه می‌شود.
تنوع روش‌ها در علوم مختلف
در علومی که از تجویز به توصیف می‌پردازند، مبانی هستی‌شناسی و انسان‌شناسی و در نتیجه، روش‌های مورد استفاده، متنوع خواهد بود. برای مثال، در علم کلام از روش‌های عقلی و فلسفی استفاده می‌شود، در حالی که در علم اخلاق، از روش‌های نقلی و شهودی نیز بهره گرفته می‌شود.
گستره فقه و ضرورت آن
تنوع روش در فقه
روش مورد استفاده در فقه، با توجه به نوع حکمی که قصد کشف آن را داریم، متفاوت خواهد بود. برای کشف احکام فردی، از روش‌های استنباطی و اجتهادی استفاده می‌شود، در حالی که برای کشف احکام اجتماعی و حکومتی، از روش‌های دیگری مانند مشورت و نظرسنجی نیز استفاده می‌شود.
نظام‌سازی فقهی و احکام اولیه
در نظام‌سازی فقهی، باید به دنبال احکامی باشیم که ابتنای احکام اولیه را مد نظر قرار دهند و از تغییر دائمی و حداکثری پرهیز شود. در توصیف تأثیر مفاهیم دینی در فقه نظام، برخی از احکام ممکن است شبیه احکام تجویزی و نزدیک به احکام وضعی باشند و در این موارد، روش کشف مراد شارع اهمیت ویژه‌ای پیدا می‌کند.
فقه الاخلاق
در بحث اخلاق، علاوه بر اخلاق استنباطی، با فقه الاخلاق به معنای دقیق آن روبرو هستیم که نیازمند روش‌های خاص خود است.
اهمیت موضوع‌شناسی و روش کشف موضوع
ضرورت موضوع‌شناسی دقیق
فقیه باید به موضوع‌شناسی دقیق بپردازد و موضوعات را بسیط فرض نکند. باید موضوعات مختلف را به درستی شناسایی و تعریف کرده و تفاوت‌های میان آن‌ها را تشخیص دهد.
روش کشف موضوع
روش کشف موضوع باید با توجه به ماهیت موضوعات مختلف صورت گیرد. برای کشف موضوعات مربوط به علوم تجربی، از روش‌های مشاهده و آزمایش، و برای کشف موضوعات مربوط به علوم انسانی، از روش‌های تحلیل و تفسیر استفاده می‌شود.
روش اصول فقهی و فقه کلان
نیاز به اصول فقهی سنتی
در فقه کلان، همچنان به روش‌های اصول فقهی سنتی نیازمندیم. ممکن است تغییراتی در برخی از مباحث اصول فقهی ایجاد شود.
فقه حکومتی و تولید روش‌های جدید
برای پیشرفت فقه حکومتی، لازم است که اقتضائات آن در دل اصول فقه نشان داده شود و روش‌های مورد نیاز آن تولید شود.
اهمیت تسلط بر اصول فقه
ضرورت آشنایی با اصول فقه
فقها، ارباب کلام و اخلاق، باید به اندازه کافی با اصول فقه آشنا باشند و آن را به صورت جدی مطالعه و بررسی کنند. تسلط بر اصول فقه، برای هر کسی که در حوزه علوم اسلامی فعالیت می‌کند، ضروری است. فقها باید بتوانند صاحب مبنا در علم اصول شده و روش‌های مورد نیاز خود را تولید و بومی‌سازی کنند.
جمع‌بندی و نتیجه‌گیری
به طور کلی، دیدگاه استاد مقیمی حاجی در باب روش‌شناسی در علوم اسلامی، بر این اصل استوار است که روش، تابعی از متعلق، اهداف و منابع هر علم است. ایشان معتقدند که برای جلوگیری از خلط مباحث و دستیابی به نتایج دقیق، باید به تنوع نیازها، منابع و موضوعات در علوم اسلامی توجه کرد و از روش‌های متناسب با هر یک بهره برد. اسلامی بودن علوم نیز تأثیر مستقیمی بر طراحی و اعتبار روش‌های علمی دارد، به‌گونه‌ای که روش‌های مورد استفاده باید با اهداف و اغراض این علوم، سازگار باشند. در نهایت، تسلط بر اصول فقه و پرداختن به موضوع‌شناسی دقیق، به عنوان پایه‌های اساسی در روش‌شناسی علوم اسلامی معرفی می‌شوند. این رویکرد، ضرورت تولید و بومی‌سازی روش‌ها در علوم اسلامی را برجسته می‌کند و بر اهمیت توجه به اقتضائات خاص هر علم در فرآیند پژوهش تأکید می‌ورزد.
برای مشاهده پست‌های مشابه پروند‌ه دانش اینجا را مشاهده کنید.