استاد رحمانی در بررسی روش‌شناسی در علوم اسلامی، به دو رویکرد اصلی که در منابع مربوط به این حوزه وجود دارد، اشاره می‌کنند. گروهی از محققان، روش‌شناسی را ابزاری برای تولید معرفت می‌دانند و آن را به عنوان مطالعه چگونگی تولید علم و معرفت تعریف می‌کنند. این گروه بر توسعه روش‌ها در فرآیند تولید معرفت تاکید دارند. در مقابل، گروهی دیگر معتقدند که روش‌شناسی باید فراتر از تکنیک‌ها و روش‌های خاص هر علم باشد و به ابعاد گسترده‌تری از چگونگی شناخت و فهم بپردازد. این گروه تاکید دارند که از روش‌شناسی انتظار می‌رود تبیین و تحلیل عمیق‌تری از جایگاه و نقش مبانی و منابع معرفتی در فرآیند تولید علم ارائه دهد. هر دو دیدگاه می‌تواند در بحث‌های مربوط به روش‌شناسی علوم اسلامی مورد استفاده قرار گیرد.
روش به مثابه فرآیند
استاد رحمانی با اشاره به دیدگاه استاد سبحانی، بر فرآیندی بودن روش تاکید می‌کنند. به اعتقاد ایشان، روش، ویژگی حاکم بر حرکت بین منابع و اغراض در حل مسئله است. اگرچه این دیدگاه به منابع و اغراض تا حد امکان پرداخته و در مورد گام‌های مربوط به روش نیز صحبت می‌کند، اما به گفته استاد رحمانی، کمتر به کشف ابعاد این دیدگاه در علوم اسلامی پرداخته شده است.
لزوم تنقیح و پردازش منابع دینی
ایشان به ضرورت تنقیح و پردازش منابع دینی اشاره کرده و با ذکر مثالی در مورد عقل، بیان می‌کنند که در منابع دینی هم از عقل به معنای قوه حاکمه بحث شده و هم به عنوان منبع و دلیل. استاد رحمانی معتقدند که شارع در این زمینه چیزی را فروگذار نکرده است، اما نکته اینجاست که این خصوصیات چقدر تنقیح شده و مورد پردازش قرار گرفته است.
مطالعه موردی: بررسی میزان دخالت الفاظ در کشف اغراض شارع
استاد رحمانی به مطالعه موردی مرحوم نائینی اشاره می‌کنند که در کتاب الصلاة فی المشکوک به بررسی میزان دخالت الفاظ در کشف اغراض شارع پرداخته است. نائینی در این بحث تحلیل می‌کند که آیا عباراتی مانند «انما حرم الله الخمر لسکره» با «لانه مسکر» یا «لسکره» متفاوت است یا خیر و میزان دخالت ادوات و هیئات را در کشف اغراض شارع بررسی می‌کند. استاد رحمانی اشاره می‌کنند که انعکاس مختصری از این مباحث در کتاب «اجود التقریرات» جناب آقای خویی مشاهده می‌شود.
تأثیر تعلق احکام به عناوین بر استنباط
استاد رحمانی به دیدگاه شیخ انصاری در مکاسب اشاره می‌کنند که در آن به این موضوع پرداخته شده است که آیا احکام به عناوین تعلق می‌گیرند یا نه؟. ایشان توضیح می‌دهند که اگر قائل به تعلق احکام به عناوین باشیم، استنباط به شکلی پیش خواهد رفت و اگر آنها را متعلق به عناوین ندانیم و مثلاً ناظر به اغراض تصور کنیم، گونه‌ای دیگر حل مسئله و پاسخ به آن پیش می‌رود. این نکات کوتاه در روش استنباط و کسب معرفت فقهی، نتایج متفاوتی به دنبال دارد.
تأثیر زاویه نگاه بر تحلیل و استنباط فقهی
استاد رحمانی تاکید می‌کنند که زاویه نگاه به مسائل مطرح در منابع می‌تواند نوع متفاوتی از تحلیل و استنباط فقهی را ارائه دهد و در نتیجه، معرفت حاصله از آن از یک فقیه نسبت به دیگری تغییر کند. به همین دلیل است که برخی فقیهان سخن از مقاصد می‌گویند و برخی دیگر آن را بر نمی‌تابند.
تفکیک بین علوم اسلامی و اقدامات عالمان اسلامی
به نظر استاد رحمانی، باید در حوزه بحث از روش، میان علوم اسلامی و اقداماتی که عالمان اسلامی انجام می‌دهند، تفکیک قائل شد. این تمایز را می‌توان در دو بعد مورد اشاره قرار داد:
روش‌های حل مسئله
ممکن است در باب حقیقت روش‌های حل مسئله یا ترتیب آنها، تقدم و تأخر اتفاق بیفتد. به این معنا که مراحلی مانند تعریف، توصیف، تبیین و تفسیر از نظر اندیشمندان غیر مسلمان به صورتی غیر از آنچه عالمان مسلمان می‌گویند معنا شود یا تقدم و تاخر یابد.
تأثیر عوامل غیرمعرفتی
لازم است میزان تأثیرپذیری از عوامل غیرمعرفتی و چگونگی آن در حل یک مسئله از بعد روشی نیز مورد توجه قرار گیرد. این سوال مطرح است که تا چه مقدار این تأثیرپذیری ممکن است ضابطه‌مند باشد.
تأثیر عوامل غیرمعرفتی در حل مسائل
استاد رحمانی به فرمایش معروف استاد مطهری اشاره می‌کنند که “فتوای فقیه روستا بوی روستا و فتوای فقیه شهری بوی شهر می‌دهد” که ناظر به تأثیر عوامل غیرمعرفتی در حل مسائل است. این موضوع عمدتاً در روش‌شناسی‌ها مورد غفلت واقع می‌شود.
روش کلی ثابت یا روش‌های خاص و متفاوت؟
استاد رحمانی به این نکته مهم اشاره می‌کنند که آیا در مجموعه علوم اسلامی باید یک روش کلی و ثابت را دنبال کنیم یا اینکه در هر یک از شاخه‌های علوم اسلامی، روش‌های خاص و متفاوتی وجود دارد؟. به عبارت دیگر، آیا روش‌شناسی در علوم اسلامی باید متناسب با تفاوت‌های موجود در هر شاخه علمی باشد؟. ایشان معتقدند که روش‌شناسی در علوم اسلامی بایسته‌هایی عام و خاص دارد. یعنی روش‌شناسی در این علوم ابعاد مشترک و متفاوت دارد. از آن نظر که اسلامی هستند و از منابع دینی تغذیه می‌کنند، شباهت‌هایی با یکدیگر دارند و از آن نظر که هر یک غرضی را از طریق دلایلی خاص دنبال می‌کنند، تفاوت با یکدیگر دارند. باید در شناخت روش هر یک از این علوم، هر دو ویژگی مورد مطالعه و دقت قرار گیرد.
نتیجه‌گیری
بر اساس دیدگاه استاد رحمانی، روش‌شناسی در علوم اسلامی نیازمند رویکردی فراتر از تکنیک‌های صرف است و باید به فهم عمیق‌تر مبانی و منابع معرفتی توجه کند. روش، فرآیندی پویا در تعامل با منابع و اهداف است و نیازمند تنقیح و پردازش دقیق منابع دینی است. در این راستا، توجه به جزئیات زبانی در کشف مقاصد شارع و نوع نگاه به موضوعات در استنباط‌های فقهی حائز اهمیت است. همچنین، باید به تأثیر عوامل غیرمعرفتی و تفاوت‌های میان شاخه‌های مختلف علوم اسلامی توجه کرد. به طور خلاصه، روش‌شناسی در علوم اسلامی باید جامع، دقیق و متناسب با ویژگی‌های هر شاخه علمی باشد.
برای مشاهده پست‌های دیگر پروند‌ه دانش اینجا را بزنید.
همچنین برای مشاهده نزدیک‌ترین منابع در این زمینه به نورمگز مراجعه کنید.