فرآوری: حمیدرضا صادقی
مصادیقی از جایگاه تفکر و تعقل در قرآن
قرآن کریم انسان را به تفکر و تعقل دعوت نموده و ایمان را بر پایه آن میداند و بر همین اساس موضوعاتی که شایسته تفکرند بیان میفرماید. با مطالعه آیات مذکور میتوان پی برد که قرآن، تفکر در چه موضوعاتی را توصیه کرده است . این موضوعات را میتوان از دیدگاه قرآن به دو بخش کلی تقسیم کرد:
1- آیات انفسی (خودشناسی)
2- آیات آفاقی (جهان شناسی، تاریخ شناسی و آگاهی از سنن و نظامات الهی) که برخی از مصادیق آن به شرح ذیل نقل میگردد:
1. قرآن کریم به اشکال مختلف جایگاه بلند متفکران و دانشمندان را تذکر داده است: (زمر / 9 – مجادله / 11)
2. انسان را به تفکر در آفرینش و تفکر در خودشان دعوت کرده است: (آل عمران / 191)
3. در بسیاری از آیات، بدون اینکه صریحاً مردم را به تفکر دعوت کند، استدلال عقلی آورده میشود؛ و بدون اینکه اعتبار تعبدی خود را لحاظ کند با منکران احتجاج میکند: (هود / 35- انبیاء / 22- مومنون / 91)
4. در دهها آیه نشانههای خود را با هدف به تفکر واداشتن مردم بیان مینماید. تعابیری چون : (لعلهم یتفکرون، لعلکم تتفکرون، افلاتتفکرون، لقوم یتفکرون) و یا تعابیری چون: (افلاتعقلون، افلم تکونوا تعقلون، لعلکم تعقلون، ان کنتم تعقلون، لقوم یعقلون، افلایعقلون) که هر یک از آنها چندین بار تکرار شده است.
عناصر و محورهای تفکر و تعقل از دیدگاه قرآن
از دیدگاه قرآن کریم، سه منبع اصلی برای تفکر وجود دارد:
1. طبیعت(تفکر و تعقل در طبیعیات عالم )
2. تاریخ
3. ضمیر انسان.
انسانها به صورت فطری خود قادر به تفکر هستند. با این تفاسیر منطقیها تفکر انسان را دارای دو عنصر اساسی میدانند:
1. مواد تفکر (دانسته هایی که انسان از قبل آموخته و میخواهد توسط آنها به مطالب جدیدی دست یابد)
2. شکل تفکر( چینش و نظمی که متفکر به دانستههای قبلی خود میدهد تا به طور صحیح به نتیجه برسد)
اصول تفکر و تعقل در قرآن
قرآن کریم آشکارا بر استقلال قوه عقل تاکید و آن را در حکم غربال و وسیله هدایت معرفی میفرماید و آنگاه این «هدایت عقلی » را «هدایت الهی» میداند. اما برای تفکر و تعقل صحیح اصولی مطرح است که عمدهی آن به شرح زیر است:
1. اقامه دلیل و برهان روشن: از فحوای آیه شریفه 126سوره مبارکه «نحل » چنین مستفاد میشود که پذیرفتن هرادعایی، منوط است به اقامه دلایل روشن.
2. پشتوانه علمی: مایه تفکر، علم است و امر به هر چیزی ،امر به مقدمه آن است و چون تفکر بدون علم میسّر نیست، لذاامر به تفکر، خود امر به سرمایه آن (کسب علم ) نیز هست .
3. ژرف نگری: تفکر اگر سطحی و پراکنده باشد، فایده واثری بر آن مترتب نیست، ولی اگر مبتنی بر مطالعات وآزمایشها و حسابگریهای دقیق باشد، بسیار مفید خواهد بود.
4. دوری از تعصب : حقیقت جویی، منزّه از جزم اندیشی و تعصب کور و جاهلانه است
آفات تفکُّر و تعقُّل از نظر قرآن
قرآن کریم، عقل را مبرّا از خطا و اشتباه ندانسته و آفات آن را مشخص نموده است:
1. تکیه بر ظنّ و گمان به جای علم و یقین: یکی از عوامل عمده اشتباهات عقل، پیروی از ظنیات (به جای پیروی از یقینیات ) است.
2. پیروی از امیال و هواهای نفسانی : قرآن کریم، امیال وهواهای نفسانی را نیز یکی از عوامل لغزش عقل برمی شمارد.
3. شتابزدگی : شتاب و تعجیل ،یکی از لغزشهای اندیشه است.
4. سنت گرایی: مشکلی که تمامی پیامبران الهی در امر دعوت با آن مواجه میشده اند، استناد جاهلان به عقاید آباء و اجدادشان بوده است .
5. پیروی از اکثریت: تصمیم اکثریت نمی تواند ملاک درستی برای تصمیم گیری باشد.
6. شخصیت گرایی : قرآن کریم، همه افراد بشر را به استقلال رای و فکر دعوت میکند و پیروی کورکورانه را موجب شقاوت میداند.
