توسعه و توانمندسازی علوم اسلامی

بررسی و تحلیل عوامل محیط کلان علوم اسلامی

تصویر سردبیر

سردبیر

سردبیر

آنچه خواهید خواند...

/ 5. تعداد رای:

برای ثبت امتیاز، اولین نفر باشید.

به طور کلی می توان گفت که محیط کلان یا عمومی یا محیط خارجی بعید، عواملی هستند که تاثیرات آن ها، تاثیرات کلان اجتماعی است و فضای کلی را تحت تاثیر خود قرار می دهند. علوم اسلامی نیز مثل هر نهاد اجتماعی دیگر، از این عوامل اثرپذیری خواهد داشت. به عبارت دیگر عوامل محیط کلان، عواملی هستند که تاثیرات آن ها محدود به علوم اسلامی نیست و کل زندگی اجتماعی را تحت تاثیر خود قرار می دهند.

فرایند تاثیر عوامل محیط کلان، فرایند تاثیرات با واسطه است. به عنوان مثال عوامل اقتصادی، علاوه بر اینکه ممکن است مستقیما تاثیراتی بر علوم اسلامی داشته باشند، ولی دارای تاثیرات مهم با واسطه هستند؛ عوامل اقتصادی، وضعیت تامین کنندگان، بانیان و حمایت کنندگان علوم اسلامی را تغییر می دهد و در نتیجه این تغییر، نوع، شکل و میزان حمایت مالی آن از علوم اسلامی و عالمان آن نیز تغییر می کند و در نتیجه علوم اسلامی تاثیر می پذیرد. در ذیل به برشمردن ابعاد عوامل مختلف می پردازیم تا مفهوم و حیطه این نوع عوامل مشخص شود و از طرف دیگر زمینه ای فراهم شود تا بتوان دریافت با رصد کردن چه حوزه هایی می توان به عوامل تغییر دست یافت. به عبارت دیگر موارد یادشده ذیل هر عامل، نشان می دهد که باید از چه مواردی برای آینده سوال شود.

عوامل اقتصادی

عوامل اقتصادی بیش تر به تشریح مشخصه های اقتصادی می پردازند. در این دسته از عوامل بیشتر به این مسائل پرداخته می شود که جامعه چگونه محصولات نهاد علم را تولید، توزیع و مصرف می کند مهمترین عوامل اقتصادی به صورت زیر است:

  • روند تولید
  • عرضه محصولات نهاد علم
  • درصد بیکاری یا اشتغال شاغلین در نهاد علم
  • کنترل قیمت ها و دستمزدها در عاملین نهاد دانش
  • نرخ تورم
  • صرفه جویی یا میل به مصرف
  • سیاست های پولی و مالی دولت ها
  • توزیع در آمد بین طبقات اجتماعی
  • رشد و پیشرفت اقتصادی
  • کسری بودجه
  • الگوی بهینه مصرف
  • سطح بهره وری در کارکنان نهاد علم
  • روند بازار محصولات علمی
  • شرایط اقتصادی کشورهای خارجی
  • صادرات و وراردات
  • نوسان قیمت
  • صادارات سرمایه و نیروی کار از کشور

هر کدام از عوامل اقتصادی در صورتی که با یک تحول مواجه شوند، می توانند تاثیراتی تحولی بر علوم اسلامی بگذارند. شدت و گسترده تاثیر بستگی به گسترده و شدت تاثیر عامل دارد. به عنوان مثال چنانچه در آینده «ساختار توزیع درآمد در میان طبقات اجتماعی» دستخوش تغییر شود و به جای اینکه با گسترش یافتن در میان یک طبقه متوسط شهری، به سمت تمرکز آن در دست سرمایه داران درشت قامت متحول شود، می توان منتظر تاثیرات اجتماعی گسترده ای بود. در صورتی که ساختار اقتصادی منجر به رشد و گسترش طبقه متوسط شهری شود، به تدریج منابع مالی علوم اسلامی نیز از بانی محوری به سمت وابستگی به مصرف کنندگان متکثر خواهد رسید. و در صورتی که سرمایه در دست بزرگانی از جامعه قرار گیرد، بانی محوری در فعالیت های دینی و علمی افزایش یابد.

عوامل اجتماعی

این عوامل، باورها، ارزش ها ، تگرش ها نظریات و سبک زندگی کسانی را که در محیط خارج از نهاد علم هستند در بر می گیرد که از شرایط فرهنگی، حمعیت شناختی، مذهبی، آموزش و قومی آنها سرچشمه می گیرد، همچنان که نگرش اجتماعی تغییر می کند، تقاضیا برای انواع تازه ای از فرهنگ، مد، لباسف کتاب و … نیز پدید می آید. مهم ترین عوامل اجتماعی فرهنگی به صورت زیر است:

  • تغییر در سبک زندگی
  • انتظارات شغلی
  • درصد ازدواح / طلاق
  • نرخ رشد جمعیت
  • توزیع سنی جمعیت
  • امید به زندگی
  • نرخ تولد و مرگ و میر
  • نرخ مهاجرت
  • برنامه های تأمین اجتماعی
  • درآمد سرانه
  • نگر نسبت ب ه تجارت
  • اعتماد به دولت
  • نگرش به دولت
  • نگرش به کار
  • عادت های خرید
  • نگرش به پس انداز و سرمایه گذاری
  • برابری نژادی و حنسیتی
  • میانگین سطج تحصیلات
  • نگرش درباره قدرت و اختیار
  • تغییر جمعیت در شهرها و روستاها
  • بازیافت
  • آلوده کردن هوا
  • دیدگاه جهانی حلق ارزش
  • سطح فرهنگ و آموزش عمومی جامعه

عوامل فناوری

تغییرات در بخش تکنولوژیک محیط خارجی بعید می تواند اثر بسیاری بر صنعت آموزش داشته باشد این عوامل علاوه بر ابزارها و تجهیزات جدید شامل رویکردهای جدید نیز می شود. عوامل تکنولوژیک نمونه هایی از فرصت ها و تهدیدهای نهاد علم هسند که به هنگام آینده نگاری باید مورد توجه قرار گیرند. پیشرفت های فناوری می توانند بر محصولات، خدنات، بازارها و رقبا و مشتریان اثر متسقیم بگذارد. پیشرفت های فنی می توانند مزیت های رقابتی جدید به وجود آورند که از مزیته ها ی رقابتی کتونی قدرت بیشتری دارند. فهرست عوامل فناوری به صورت زیر است

  • هوش مصنوعی و فناوری های پیشران
  • انتقال تکنولوژی
  • زیر ساخت های مجازی و فناوری
  • ماشین های یادگیری
  • رسانه ای شدن علم
  • حمایت از مالکیت معنوی
  • سامانه های علم سنج و پردازش اطلاعات

عوامل سیاسی و بین الملل

دولت ها و نهادهای دولتی در مزه عوامل اصلی و کلیدی هستند که مقررات و قوانین را تدوین می نمایند. عوامل سیاسی هم از داخل و هم از خارج عمده ترین تعیین کننده های موفقیت و یا سقوط نهاد علم هستند؛ فهرست عوامل مهم سیاسی و قانونی در نهاد علم به شرح ذیل است:

  • قوانین حمایت کننده از کنشگران عرصه علم
  • قوانین مالیاتی
  • مقررات تجارت و آموزش خارجی و داخلی
  • نگاه به دیپلماسی عرصه علم
  • ثبات حکومت
  • درصد مشارکت رای دهندگان و مشروعیت نظام سیاسی
  • میزان یارانه های دولت
  • قوانین ضد انحصاری
  • سهم نهاد علم از تولید ناخالص ملی
  • بازارهای کار، نفت و ارز
  • روند رو به رشد تجارت جهانی
  • ظهور قدرت های جدید اقتصادی
  • توفاقات تجاری بین بلوک های منطقه ای
  • جهانی شدن
  • شدت گرفتن رقابت جهانی

به طور کلی حکومت ها تاثیر گسترده ای می توانند در رشد علم و یا جلوگیری از رشد آن داشته باشند. همچنین حکومت ها با قدرت هایی که دارند، تاثیر زیادی بر جهت گیری علوم می توانند بگذارند. با این حال تاثیرات حکومت ها، تاثیرات یک طرفه ای نیست. مسعود طاهری در تحلیل طبقه بندی های علوم در قرون تمدن های اسلامی، قدرت های حکومتی را مهمترین عامل برای طبقه بندی علوم بر می شمرد. «در هر عصر طبقه بندی علوم به دست تمدن برتر آن عصر صورت می گیرد» [1]. این نویسنده تاثیر گسترده حمایت حکومت های مختلف از دانشمندان در رشد علم را نشان می دهد و به تاثیری که در محتوای طبقه بندی علوم در این دوره ها بر اثر حکومت انجام شده است اشاره می کند. با این حال تجربه رشد علم در دوره حکومت مغول ها هم جالب است. خواجه نصیرالدین طوسی وزیر هلاکوخان شد و در کنف حمایت او دانشمندانی از شیعه و سنی توانستند آثار علمی خوبی را تقدیم کنند. «رشد حکمای شیعی در بستر تساهل مذهبی حکومت مغولان ظهور بزرگان چندی را در پی داشت که شمس الدین محمد آملی، صاحبت نفائس الفنون فی عرائس العیون یکی از جامعه ترین متون در طبقه بندی علوم و تاریخ علم و تمدن جهان اسلام از شاخص ترین آنان است.» با این حال این کتاب به رغم نوآوری های بسیار ارزنده، مهجور ماند چرا که مولفش آن را به شاه اسحاق اینجو اهدا کرد که شهریاری محلی بود.

«طرح طبقه بندی علوم در هر دوره رابطه کاملا معناداری با گرایش تمدنی حکومت داشته که از جهان بینی نخبگان وابسته به آن حکومت نشئت می گرفته و بی شک بر علقه های عقیدتی، فکری و قومی و حتی محیطی آنان مبتنی بوده است. لذا طرح ریزان طبقه بندی تازه ای از علوم در هر دوره تارخی، هر گاه از حمایت حکومتی هر چه قدرتمندتر برخوردار می شدند، طرح آن ها بیشتر جدی گرفته می شد و اگر از چنین حمایتی برخوردار نمی شدند، طرح آن ها مهجور می ماند و نادیده گرفته میشد» . [2]

عوامل فرهنگی

  • وجود نیروی کارآمد مؤمن ارزشی اصیل
  • ایمان ملی
  • توانایی های ذاتی و استعدادهای درونی
  • دل دادن ملت به مجاهدت و ایثارگری،
  • همبستگى و همدلى ملی
  • وجود مراجع تقلید آگاه
  • ضعف امکانات فرهنگی
  • بدعملی بخش های فرهنگی،
  • ضعف دشمن خارجی در مقابله با نیروی ملی و سلاح تبلیغات
  • القای توهم دشمنی، امکانات فراوان دشمن
  • سوءاستفاده از مسائل عام و موسمی
  • انتساب همه ضعف ها به نظام اسلامی
  • ایجاد دل سردی نسبت به آرمان های انقلاب
  • حمله به تفکر شیعی انقلابی و مبانی حکومت اسلامی،
  • مرعوب سازی مردم در برابر غرب، استحاله فرهنگی،
  • شایعه پراکنی علیه انقلاب اسلامی،
  • سنگ اندازی در حل مشکلات مردم، فسادانگیزی،
  • استعمار فرانو برای ایمان زدایی،
  • تمسخر مظاهر فرهنگ شیعی،
  • تحقیر جریان فرهنگی شیعی انقلابی و ارتجاع به غرب

همچنین، از جمله تغییرات چارچوبی دیگر فلسفه اسلامی نسبت به فلسفه یونانی،‌ تغییر در روش و رهیافت است که بر اساس آن، فلسفه اسلامی اتمسفری متفاوت پیدا کرده و مسیری مغایر را مسیر مسیر فلسفه یونانی را طی کرده است. این تغییر در رهیافت و روش موجب شده فلسفه اسلامی ظرفیت‌های جدیدی را در قبال پشتیبانی از دانش‌های بشری و معارف الهی پیدا کند:

«فلسفه (تقریباً) جامد و کهنه، به واسطه روش این مکتب فلسفى به کلى تغییر وضع و قیافه داده و مطبوع طبع انسانى و مقبول ذوق و عقل و شرع مى‏باشد، و مسائلى را که علم جدید تازه موفق به کشف آنها شده یا امید حل آن را دارد، این مکتب فلسفى با مایه شگرف خود به طور عموم و کلیت به حل آنها موفق، یا شالوده حل آنها را مى‏ریزد. چنان‏که به واسطه حل شدن مسئله حرکت جوهرى، که سیصد سال پیش با این روش فلسفى حل شده است، مسئله بُعد چهارم در اجسام، به طور روشن به دست آمده و مسئله نظریه نسبیت (البته در خارج از افکار نه در افکار) روشن گردیده است»

عوامل زیست محیطی

  • تولید گازهای گلخانه‌ای توسط وسایل نقلیه،
  • عملیات پالایشگاه‌ها،
  • پساب‌های صنعتی
  • آلودگی هوا
  • بازیافت
  • تنوع زیستی،
  • تغییر اقلیم،
  • بیابان‌زدایی،
  • گونه‌های در معرض خطر،
  • زباله‌های خطرناک،
  • زباله‌های دریایی،
  • محافظت لایه اُزن،
  • تالاب‌ها و توافق‌نامه پاریس
  • خشکسالی‌های دوره‌ای،
  • سیل،
  • طوفان‌های گرد و غبار،
  • طوفان‌های شن،
  • زلزله ها
  1. مسعود طاهری, “طبقه بندی علوم در تمدن اسلامی تا پایان قرن هشتم هجری,” نامه فرهنگستان 56, ش دوره چهاردهم شماره 4 (1394): 62.
  2. طاهری, 79.

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *