مدل آموزشی پنج بعدی – راهکارسازی- روش – انواع روشهای تدریس – روش تدریس برتر – الگوریتم روش تدریس کارگاهی
الگوریتم روش تدریس کارگاهی
مرحله اجراء (از لحظه ورود به كلاس)
در یادداشت قبل یك طرح درس را مشاهده و بررسی كردید. حاصل تلاش خود را با مطالب این قسمت مقایسه كنید؛ دستورالعمل روشها از این قسمت آغاز میشود. شما هر روشی را كه بخواهید اجراء كنید باید برای آن یك دستورالعمل اجرائی مرحله به مرحله (الگوریتم) طراحی كنید. الگوریتمیكه در این قسمت بررسی خواهیم كرد بدنّه اصلی روش تدریس كارگاهی است.
الگوریتم اجراء طرح درس در كلاس
اجراء طرح درس
1. موقعیت درس را تعیین كنید
جایگاه و موقعیت مطلب درس را در علم مورد بحث و در كتاب مورد تدریس مشخص كنید (آدرس بدهید ). دقیقاً همانطور كه در طول این كتاب در سرصفحهها مشاهده كردید.
اجراء طرح درس
2. درس را با سوالی كه در قسمت شفّاف سازی موضوع درس طراحی كردید آغاز كنید. (سوالی كه انتقال دهنده یك نیاز بود.) و اگر میتوانید بهصورت كتبی نیز در اختیار آنها بگذارید.
دقت شود:
نكته مهم این است كه گفتن یك جملّه سوالی به تنهایی كافی نیست؛ باید موقعیتی كه سبب بروز این مشكل و تولید این سؤال شده است را كاملاً برای علمآموزان تصویركنید تا او خود را در موقعیت احساس كند.
( روش طراحی سوالاتِ شفّاف و هماهنگ با زندگی واقعی افراد و نمونههایی از آنها را در یادداشتهای معرفت شناسی< فهم اولیه < مهارت طراحی سؤال ملاحظه كردید.) نمونههایی از سوالات آغاز كننده را در این قسمت میبینیم:
میخواهید علم اصول فقه تدریس كنید.
در بحث “قطع و ظن” در مورد آثار مترتب بر یقین و انواع یقین باید درسی را ارائه دهید. درس را با این مطلب آغاز میكنید:
” قاضی شاهدی را میطلبد و شاهد شهادت میدهد. قاضی سؤال میكند: آیا با چشم خود دیدهاید؟ شاهد پاسخ میدهد: خیر، ولی یقین دارم كه اینطور است. قاضی شهادت شاهد را نمیپذیرد. شاهد اعتراض میكند كه من یقین دارم. قاضی پاسخ میدهد: باید با چشم خود دیده باشید والا قابل پذیرش نیست!
آیا قاضی حجیت یقین را قبول ندارد؟ اگر حجیت یقین را قبول دارد چرا شهادت شاهد را نپذیرفت؟
میخواهید احكام تدریس كنید
(البتّه نه یك سخنرانی درباره احكام و یا ارائه فهرستی از مسائل شرعی ). در قسمت اجتهاد و تقلید، بحث احتیاط را باید درس بگویید. درس را با مطلب زیر شروع میكنید :
یكی از صاحب نظران در مورد احتیاط مطالبی را ارائه كرده است. مطالب او در اختیار شما قرار داده شده است. آن را مطالعه كنید و بگویید آیا با مؤلف موافق هستید یا مخالف و چرا؟
متن مورد نظر:
تقلید نكردن و احتیاط كردن در شرایط طبیعی، جایز نیست. دو علت اصلی برای این مطلب وجود دارد:
1. این گونه احتیاطات در زمان معصومین نبوده است خصوصا در مواردی كه منجر به تكرار عملی بشود. از هیچ یك از ائمه دیده نشده است كه شخصی را كه در نمازهای خود تردید دارد وادار به اعاده یا قضاء نمایند و مثلاً شخصی كه نمازهای خود را خوانده است ولی در صحت آنها شك دارد از باب احتیاط ترغیب به قضاء نمایند. بلكه همیشه امر قاطعانه به خواندن نوافل نموده و فرمودهاند كه نوافل جبران كمبود نمازهای فریضه را مینماید.
2. عبادت از روی احتیاط مقرون با شك و تردید در نیت است و این حالت به تدریج منجر به وسواس میشود و قاطعیت را از مومن سلب میكند و او را پیوسته در دو دلی و احتمال كه محل ورود شیطان و خواطر اوست، نگاه میدارد و عبادتی كه باید نتیجهاش تقرب باشد نتیجه معكوس میدهد. به طور كلّی سیره و سنت اسلام بر این است كه افراد امت را در اعمال خود مستحكم گرداند و از حالت ریب و شك خارج كند.
میخواهید کلام تدریس کنید
باید در مورد حضرت مهدی علیهالسلام تدریس کنید. میتوانید درس را با جدولی از سوالات شروع کنید که شاگردان باید اهمیت هر سوال را مشخص کنند. مانند جدول زیر:
كدامیك از سوالات زیر برای شما اهمیت دارد؟ لطفا درصد اهمیت هر یك را مشخص فرمائید.
سوال |
سوال مفیدی نیست وتمایلی به صرف وقت درباره آن ندارم ( 0% الی 30% ) |
یك سؤال ِمعمولی است و دانستن پاسخ آن تاثیری در من ندارد. ( 30% الی 50% ) |
سوال ِقابل توجّهی است و دانستن پاسخ آن مفید است ( 50% الی 80% ) |
این سؤال برای من مطرح است و بهدنبال پاسخ آن هستم. ( 80% الی 100% ) |
1.دانستن مطالبی در مورد حضرت مهدی علیهالسلام با توجه به عدم دسترسی به آن حضرت چه كاربردی دارد؟ | ||||
2. چرا در دسترس نیست؟ | ||||
3. كجاست و چه میكند؟ | ||||
4. تاریخچه زندگانی او چگونه بوده است؟ | ||||
5. آیا راهی برای ارتباط با او وجود دارد؟ | ||||
6. چه موقع و چگونه میآید؟ | ||||
7. چگونه در برابر قدرتها پیروز شود؟ | ||||
8. برنامه او برای جهان چیست؟ | ||||
9. مردمِ عصر او چگونه زندگی میكنند؟ | ||||
10. منتظر او باشیم یعنی چكار كنیم؟ | ||||
11. آیا همفكر و همهدف با او هستیم؟ چگونه ارزیابی كنیم؟ | ||||
12. واقعاً آینده بشریت چگونه است؟ |
میخواهید اخلاق درس بدهید.
به بررسی مفهوم “خوب و بد” رسیدهاید، با ترسیم موقعیت زیر درس را آغاز میكنید:
در حال انجام كاری هستید، فردی شما را میبیند و به عملكرد شما اعتراض میكند گفتگوی زیر بین او و شما رد و بدل میشود:
- چرا این كار را میكنی؟
+ مگر چه اشكالی دارد؟
- زشت است، بد است، غلط است.
+ چه كسی گفته غلط است؟! خیلی هم خوب و درست است.
- خیر بسیار كار غلطی است!!
+ آقا مزاحم نشوید!!!
- من نمیگذارم شما این كار را ادامه دهید.
+ من این كار را انجام خواهم داد.
سوال:
- منشاء اختلاف چیست؟ چرا اختلاف شد؟
2 . راه حل اختلاف چیست؟
3. اصولا در برابر سوالِ ” چرا این كار را كردی؟ چرا اینطوری هستی؟ چرا اینگونه رفتار میكنی؟ چرا این را انتخاب كردی؟ ” چه پاسخ معقولی باید داد؟
4. آیا همین سوالات در مورد اختلافاتی كه به صورت زیر هستند نیز مطرح میشوند؟چرا؟
+ وظیفه تو بود، تو مسئول هستی!
– نه وظیفه من نبود و من مسئول نیستم.
+ تو باید انجام بدهی.
– چه كسی گفته من باید انجام بدهم؟ تو باید انجام بدهی!
سوالاتی كه نظرعلمآموز را میطلبد، محرك خوبی برای به جریان انداختن تفكّر اوست.
مثلاً میخواهید در مورد وجدان مطالبی را درس بدهید میتوانید با سؤال زیر شروع كنید:
آیاجمله زیر را قبول دارید؟
“ وجدان انسان را فریب نمیدهد. “
سوالاتی كه نظرات مختلف را با یكدیگر مقایسه كرده و قضاوت علمآموز را میطلبد نیز موجب جلب توجّه و دقّت او هستند.
مثلاً میخواهید در موضوع فقه، درسی دربارّه كُتب ضالّه داشته باشید. میتوانید با سؤال زیر شروع كنید :
برخی میگویند : در رفتار انسانها باید قانون، محور باشد والا هرج و مرج پیش میآید. اما در مورد بیان و افكار حد و مرزی وجود ندارد آیا واقعاً حد و مرز آزادی در عمل با حد و مرز آزادی در بیان فرق دارد؟ نظر شما چیست؟
میخواهید ادبیات عرب درس بدهید.
در بحث نحو در قسمت منصوبات عنوانِ ” تمیز” را باید تدریس كنید.
میتوانید با سؤال زیر شروع كنید :
برای آیه شریفه قَالَ رَب إِنى وَهَنَ الْعَظمُ مِنى وَ اشتَعَلَ الرَّأْس شیبا ( سوره مریم آیه 4) سه گونه ترجمه ارائه شده است. به نظر شما كدامیك صحیح است یا كدامیك بیشتر به مقصود آیه نزدیكتر است؟ چرا؟
گفت: پروردگارا، من استخوانم سست گردیده و موى سرم از پیرى سپید گشته.
گفت: پروردگارا! استخوانم سست شده؛ و شعله پیرى تمام سرم را فراگرفته.
گفت پروردگارا استخوانم سستى گرفته و برف پیرى بر سرم نشسته است.
تمرینی برای سوال پردازی
دو روایت زیر بیانگر چه حقیقتی هستند؟
1. قال امیرالمومنین علیه السلام :
حُسنُ السُّوالِ نِصفُ العِلمِ.[1]
«سؤال خوب، نیمیاز علم است.»
2. قال الصادق علیه السلام:
إِنَّ هَذَا الْعِلْمَ عَلَیهِ قُفْلٌ وَ مِفْتَاحُهُ الْمَسْأَلَهْ.[2]
«علم در بسته است و كلید آن سؤال كردن است.»
محور سوم از الگوریتم روش تدریس كارگاهی
اجراء طرح درس
3. به علمآموزان ده دقیقه فرصت بدهید تا به تنهایی فكر كنند و یك بارشِ فكری داشته باشند. هر فردی باید برای سوال، یك پاسخ مكتوب آماده كند. (تفكر فردی )
دو نكته بسیار مهم:
الف. به علمآموزان بگویید برای پاسخ به سؤال به تجربیات و محتویات فطری خود مراجعه كنند نه اینكه از محفوظات احتمالی استفاده كنند و پاسخهای دیگران و یا پاسخهای مشهور و رایج را بنویسند. چیزی را بنویسند كه از درون خود استخراج كرده و خود تولید كرده باشند.
ب. علمآموزان در تولید پاسخ باید روشمند عمل كنند. یعنی طبق الگوریتم تفكّر حل مسأله حركت نمایند. ضروری است كه استاد در چند جلسه اول قبل از اعلام زمان تفكّر فردی، الگوریتم حل مسأله را آموزش دهد. (تحلیل نیاز، تعیین هدف، تعیین اجزاء و عناصر موجود در موقعیت فعلی، ارتباطات این عناصر با یكدیگر و با خارج از خود، بررسی عناصر لازم و غیر موجود در وضعیت فعلی، تعیین چگونگی دستیابی به آنها، تعیین نوع ارتباطات بین عناصر موجود و امكانات لازم، طراحی یك فرضیه برای پاسخ) دقّت داشته باشید كه یافتن هر پاسخ در حقیقت طراحی یك سیستم برای رفع نیاز است و باید طبق قواعد طراحی سیستم عمل شود.
4. اعلام بحث گروهی كنید. (به مدت بیست دقیقه)
(باید قبلا افراد كلاس را گروهبندی كرده باشید؛ طرز نشستن آنها نیز طوری باشد كه افراد گروه در كنار هم قرار گیرند تا با اعلام شروع مباحثه، بینظمی بهوجود نیاید. در صورت نبود شرایط لازم، باید بلافاصله وضعیت را مدیریت كنید و به حالت مباحثه درآورید.)
روش مباحثه:
محور مباحثه مشخص است (پاسخ سؤال مطرح شده ). هرگروه باید یك پاسخ گروهی را آماده كنند. دقّت داشته باشید كه فقط پاسخی را بپذیرید كه گروهی باشد و نه نظر شخصی افراد. برای رسیدن به پاسخ گروهی انجام حركتهای زیر ضروری است :
حركت اول) افراد پاسخهای مكتوب خود را به ترتیب بازگو میكنند.
حركت دوم) نقاط مشترك بین پاسخها استخراج میشود و یادداشت میشود.
حركت سوم) نقاط اختلاف مشخص میشود. اگر در بین نقاط اختلاف، موردی وجود دارد كه به نظر همّه گروه از اهمیت بالا برخوردار است ،بحث و تبادل نظر را از آن مورد شروع كنند. در غیر این صورت اولین مورد اختلاف را محور بحث قرار داده مباحثه را آغاز میكنند.
حركت چهارم) استاد باید بین گروهها حركت كند و بر سیر بحثها نظارت داشته باشد. در صورت لزوم توضیحاتی برای هدایت بحث ارائه كند ولی باید دقّت داشته باشد كه نسبت به پاسخ سؤال قضاوتی نكند.
حركت پنجم) فعال بودن افراد را ارزیابی كنید و امتیاز بدهید. میتوانید از قالبهای ارزیابی مانند برگه زیر استفاده كنید:
نام علم آموزان |
ارائه پاسخ |
گوش دادن به پاسخ دیگران |
طرح سوال |
نقد و تحلیل |
رعایت آداب گفتگوی گروهی |
جمع بندی |
ابتكار و نوآوری |
1…………….. | |||||||
2…………….. | |||||||
3…………….. | |||||||
4…………….. | |||||||
5…………….. | |||||||
6…………….. |
حركت ششم) بعد از سپری شدن ده دقیقه از مباحثه، اعلام كنید كه ده دقیقه فرصت دارید تا نتیجه گروهی را ثبت كنید. (نتیجه گروهی باید هم در برگه هر فرد ثبت شود و هم در یك برگه جداگانه توسط سرگروه) پنج دقیقه به آخر وقت، اعلام كنید كه: مباحثه كافی است، به ثبت نتیجه گروهی بپردازید. (تعیین زمانهای فوق بستگی به وضعیت كلاس و علمآموزان و میزان دشواری سؤال دارد و با تشخیص استاد تغییر میكند.) همیشه برای گروههایی كه زودتر از موعد به جمعبندی میرسند سوالات اضافی و تكالیف كوتاه داشته باشید كه سبب به هم زدن محیط كلاس نشوند. و اگر كل كلاس تقاضای وقت بیشتری برای مباحثه دارند (به اصطلاح، بحث گرمیرا دنبال میكنند) حتماً وقت بیشتری را اختصاص بدهید چرا كه غرض از تدریس فعال سازی تفكّر افراد بود و این هدف در حال تحقق است.
حركت هفتم) برگه فعالیت فردی افراد را بگیرید و برای ارزیابی و دادن نمره فعالیت كلاسی با خود ببرید. (در این برگه باید 4 مورد موجود باشد : اصل سوال، پاسخ فردی، نقاط مشترك بین پاسخها و پاسخ نهایی گروهی.) شاگردان را نسبت به موارد فوق كه باید در برگه خود داشته باشند و به آنها نمره خواهید داد كاملاً توجیه كنید. امتیاز فعالیتهای گروهی كه در برگه ارزیابی ثبت خواهد شد را به اطلاع افراد برسانید.
اجراء طرح درس
5. چكیده یا اصل نتایج نظرات گروهها را روی تخته ثبت كنید (با ذكر شماره گروه ).
برای نوشتن نظرات روی تخته، میتوانید از الگوی زیر استفاده كنید و یا خود الگوی مناسبتری را ابداع كنید.
موضوع بحث :……………………………. هدف بحث :……………………………….
سوال مورد بحث :……………………….
پاسخ گروهها
گروه یك گروه دو گروه سه گروه چهار گروه پنج
اجراء طرح درس
6. از گروهها بخواهید كه نظرات گروه یك را نقد كنند و گروه مورد نقد نیز از نظر خود دفاع كند، و به همین ترتیب در مورد گروههای دیگر.
(به مدت 30 الی 40 دقیقه) دقت در مدیریت زمان و مقدار بحثها بسیار ضروری است. در غیر این صورت كلاس به جایی نخواهد رسید. تمام هنر مدیریت اجرائی كلاس در این قسمت باید اعمال شود مثلاً:
• لازم نیست تمام گروهها صحبت كنند.
• فقط یك نفر از گروهی كه مورد نقد واقع شده است پاسخ بدهد.
• اگر نقد را وارد نمیدانید معطل پاسخ دادن به آن نشوید و نقد دیگری را طلب كنید.
• اگر فرصت نقد و بررسی نیست از گروهها بخواهید كه تمام نظرات گروهی را بررسی كنند و نقاط برتر آنها را بگویند و شما روی تخته بنویسید و با جمع بندی نقاط برتر به یك نتیجه نهایی دست یابید.
بسیار مهم
در این مرحله است كه باید سعی كنید از بحثهایی كه انجام میشود و جملاتی كه گفته میشود سرنخهایی از موارد زیر كه در مرحله تدارك درس آماده كردهاید صید كنید و توضیحات سمعی و بصری لازم را بدهید.
نقاطي كه بايد توسط استاد با استفاده از مطالب شاگردان دقيقاً توضيح داده شود:
• شعار اصلی و جمله مركزی درس
• جملات كلیدی
• قیاسهای منطقی كه در تركیب جملات به كار رفته است
o تركیبهای بیانگر منطقی بودن مطلب
o تركیبهای بیانگر مفید بودن مطلب
o تركیبهای بیانگر برتر بودن مطلب
• نقشه درس
توضیح كلمه ” صید كردن “
شما اهدافی را در نظر دارید، مفاهیمیرا كه در درس وجود دارد و باید به علمآموزان انتقال داده شود در ذهن خود آماده دارید، شاگردان در ضمن بحثها و نقدها مطالبی میگویند كه به اهداف و مفاهیم شما نزدیك است و ارتباط دارد، شما باید با غنیمت شمردن فرصت و به دست گرفتن موقعیت، با استفاده از مطلب گفته شده ارتباط لازم با هدف و مفهوم مورد نظر خود را برقرار كنید و توضیح مناسب را ارائه دهید. به اصطلاح تا تنور داغ است نكته مورد نیاز را به علمآموزان انتقال دهید. البته حسن انتخاب موقعیت و تشخیص صحیح نسبت به مطلب، در طول تجربه تدریسی رشد خواهد یافت.
اجراء طرح درس
7. جمعبندی و نتیجهگیری كنید:
تمام توضیحاتی كه در مرحله قبل دادید در حقیقت مطالبی است كه مؤلف در كتاب آورده است و علمآموزان با تلاش خود قبل از خواندن كتاب آنها را كشف كردند. حال میتوانید با استفاده از كتاب درسی، جمعبندی و نتیجهگیری كنید.
در مرور متن درس باید بر موارد زیر تاكید داشته باشید :
1. جملات بیانگر هدف و غرض درس (نیاز و راه چاره آن )
2. جملاتی كه تركیب آنها مطلب اصلی درس را تولید میكند
3. جملاتی كه بیانگر نفع مطلب درس در زندگی است
4. جملاتی كه بیانگر برتری مطلب درس( پاسخی كه درس به سؤال مطرح شده در كارگاه داده است) نسبت به مطالب دیگر است
5. چهارچوب و ساختار درس
نكته:
همیشه موقعیت و جایگاه مطلب درس در كل كتاب درسی را در انتهای كلاس نیز متذكر شوید.
اجراء طرح درس
8. تمرین بدهید.
تمرینها دوگونه هستند:
1. تمرینهای مهارتی
2. تمرینهای شناختی
تمرینهای مهارتی، تمرینهایی هستند كه كاربردهای مطلب درس در زندگی را ارائه میدهند. مانند تجزیه و تركیب عبارات در ادبیات یا حل مغالطات در منطق یا تعیین حكم فقهی یك مسأله و….
تمرینهای شناختی، تمرینهایی هستند كه به تثبیت و تعمیق اصل مطلب میپردازند. مانند نقد و بررسی مقالاتی در زمینه موضوع درس یا خلاصه كردن درس و….
یك استاد موفق كسی است كه از هر دو گونه تمرین برای دروس خود آماده كرده باشد.
نمونه كاربردهای مطلب درس در زندگی را به صورت طرح مشكل و مسأله عنوان كنید راه حل را برای جلسه آینده بخواهید. (لازم نیست حتماً چند تمرین بدهید بلكه یك مورد نیز كافی است.) حتماً مانند سوالات شروع كارگاه، از سوالاتی استفاده كنید كه برای شاگردان جالب باشد و انگیزه لازم را برای پیگیری مطلب ایجاد كند.
برای تمرینهای شناختی از متن و مقاله مشابه با مطلب درس استفاده كنید و از علمآموزان بخواهید كه آن را با متن درس مقایسه كنند و نقاط ضعف و قوت هر دو را استخراج كنند (در این صورت هم درس و هم مقاله نقد میشود و هم منبع جدیدی مورد مطالعه قرار میگیرد.)
از تمرینات گروهی نیز میتوانید استفاده كنید. (یك پاسخ گروهی برای تمرینها بخواهید.)
اجراء طرح درس
9. منابع مطالعاتی معرفی كنید.
منابع مناسب مطالعاتی را معرفی كنید. كتابها، مجلات، مقالات، مراكز علمی، كنفرانسها، شخصیتهایی كه در رابطه با موضوع درس قابل استفاده هستند را معرفی كنید. و البته همیشه جانب احتیاط را در معرفیها نگهدارید و متذكر شوید كه معرفی این منابع به معنی تكیه فكری بر آنها یا تایید تمام محتویات آنها نیست. و همیشه بهتر است مواردی را معرفی كنید كه نسبت به نداشتن آثار منفی آن اطمینان دارید.
نكته:
میتوانید به جای معرفی مستقیم این منابع، یافتن آنها را به عنوان یك تمرین و كار تحقیقی به عهده شاگردان بگذارید.
اجراء طرح درس
10. موضوع كلّی درس آینده را معرفی كنید و از علمآموزان بخواهید كه نیازهای واقعی مربوط به این موضوع را پیدا كنند و به عنوان زمینهساز درس بعدی به صورت یك سؤال یا مسأله بنویسند و در فرصت زمانی كه تعیین میكنید تا قبل از طراحی درس بعدی به شما بدهند(درس بعدی، با خلاقیت خود آنها آغاز شود). برای این گونه فعالیتهای امتیازهای مناسبی را در نظر بگیرید.
كلاس درسِ خود را به محلّی برای بررسی مشكلات زندگی ( مواردی كه مربوط به موضوع درس است) و یافتن راه حل آنها + محلّی برای دستیابی به پیشرفت و رشد تبدیل كنید.
در یادداشتی دیگر، نتیجه الگوریتم روش تدریس کارگاهی را بیان خواهیم کرد.