گزیده ویدئویی از سخنان استاد ابوالقاسم مقیمی حاجی (رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) در سومین هم‌اندیشی اصحاب علوم اسلامی با عنوان «بررسی و تفکیک مفهوم روش» تقدیم نگاهتان می‌شود.
نکات کلیدی و ایده‌های اصلی
- اختلاف نظرها در مورد مفهوم “روش” در علوم اسلامی می‌تواند ناشی از عدم توجه به کارکردهای متنوع روش درون یک علم، تفاوت در منابع مورد استفاده و نیز اهداف مختلف تحقیق (کسب معرفت، تحقیق تاریخی/تحلیلی، تحقیق کاربردی/توسعه‌ای) باشد.
خلط مفهومی ناشی از عدم توجه به کارکردهای متنوع روش در یک علم
- بخشی از اختلافات در فهم مفهوم “روش” ناشی از عدم تفکیک کارکردهای مختلفی است که روش در درون یک علم ایفا می‌کند. لذا اگر این کارکردها تفکیک شوند، بسیاری از اختلافات معنایی از بین خواهند رفت. در نتیجه درون هر علم، با توجه به کارکردها، تنوع روش وجود دارد. و در جایی که هدف اصلی “کسب معرفت” است (مثل کشف حکم در فقه)، یک روش و منطق خاص برای دستیابی به معرفت وجود دارد.
- اما در درون همان علم، زمانی که هدف “نگاه تاریخی به تطور دانش” باشد، نیازهای درجه دومی پدید می‌آید که روش متفاوتی را می‌طلبد. همچنین، در “فلسفه دانش‌ها” پیش از ورود به خود دانش، روش تحلیلی عقلی متناسب مورد نیاز است.
تأثیر منابع علم بر مفهوم روش
- دومین عامل ایجاد تفاوت در مفهوم روش، توجه به “منابع علم” است. لذا حتی در هدف یکسان “کسب معرفت”، علوم مختلف به حسب منابع خود، روش‌های متفاوتی دارند. برای مثال، در فلسفه که منبع آن عقل است، روش خاص خود وجود دارد.
- در فقه، در جایی که منبع اصلی “کتاب و سنت” است، مفهوم روش در استنباط فقهی متمرکز می‌شود. اما زمانی که از منبع “عقل” در فقه استفاده می‌شود، روش متفاوت خواهد بود.
تأثیر نوع تحقیق بر مفهوم روش
- سومین عامل مؤثر بر تفاوت در مفهوم روش، “انواع تحقیق” است، به ویژه تحقیقات کاربردی و توسعه‌ای پس از کسب معرفت اولیه. زمانی که هدف، به کار بستن معرفت کسب شده است، متخصصان همان دانش ممکن است برداشت‌های متفاوتی از “روش” داشته باشند.
- توجه به تنوع انواع تحقیق و پاسخ به نیازهای مختلف در درون یک علم، می‌تواند منشأ برخی اختلافات باشد.
پیشنهاد برای تمرکز بحث
- برای رسیدن به وفاق در بحث روش‌شناسی، سؤال را متمرکزتر کنیم: “اونجایی که هر اهل دانشی در علوم اسلامی ما دنبال کسب معرفتیم آیا اینجا هم دوباره مفهوم و روش متفاوت می‌شود؟”
- لذا با تفکیک سایر موارد (نیازهای فرعی در دانش، تنوع منابع، انواع تحقیق)، می‌توان بحث را بر سر مفهوم روش در “کسب معرفت” متمرکز کرد و به نتایج روشن‌تری دست یافت.
جمع‌بندی دیدگاه استاد مقیمی حاجی
اختلاف نظرها در مورد مفهوم “روش” در علوم اسلامی، لزوماً ناشی از اختلاف در منطق اساسی کسب معرفت نیست، بلکه بیشتر به دلیل عدم توجه به کارکردهای متنوع روش در درون یک علم (کسب معرفت اصلی در مقابل نیازهای ثانویه مانند تحقیق تاریخی)، تفاوت در منابع مورد استفاده برای کسب معرفت، و اهداف مختلف تحقیق (از کسب معرفت تا کاربرد و توسعه آن) می‌باشد. لذا برای رسیدن به فهم مشترک، بحث را بر مفهوم “روش” در مقام “کسب معرفت” متمرکز کنیم و سایر عوامل مؤثر را به صورت جداگانه مورد بررسی قرار دهیم.
جهت اطلاع و بینش بیشتر نسبت به مفهوم روش اینجا کلیک فرمایید.
