گزیده ای از سخنان استاد ابوالقاسم مقیمی حاجی (رئیس پژوهشکده دانشنامه نگاری پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی) با موضوع جایگاه نیازهای کاربردی در درختواره علوم اسلامی در دومین هم‌اندیشی اصحاب علوم اسلامی با عنوان «جایگاه نیازهای کاربردی در درختواره علوم اسلامی» تقدیم می‌شود.
مقدمه
- استاد مقیمی حاجی بر شناسایی نیازهای مختلف (بنیادی، راهبردی و کاربردی) در مدیریت دانش تأکید دارد. این دیدگاه نشان می‌دهد که توجه به نیازهای کاربردی، بخشی اساسی از فرآیند مدیریت دانش و توسعه علوم اسلامی است.
- هدف اصلی از دیدگاه ایشان، مدیریت منطقی علم و ایجاد بستر لازم برای آموزش است. این هدف، به وضوح نشان‌دهنده اهمیت کاربردی‌سازی علوم و دانش در نظام آموزشی است.
اهمیت نیازهای کاربردی در درختواره علوم اسلامی
- درختواره علوم اسلامی باید به گونه‌ای طراحی شود که نیازهای عینی و روزمره مردم را در زندگی تأمین کند. این نیازها می‌توانند شامل ابعاد مختلف زندگی فردی و اجتماعی باشند.
- استاد مقیمی حاجی معتقد است که نظام آموزشی باید نیازهایی را برای خود دانش و نیز برای اداره جامعه شناسایی کند. این دیدگاه نشان می‌دهد که نیازهای کاربردی تنها محدود به نیازهای بیرونی نیستند، بلکه شامل نیازهای درونی دانش نیز می‌شوند.
انواع نیازها و الزامات پاسخگویی
- نیازهای بنیادی، راهبردی و کاربردی باید در مدیریت دانش مورد توجه قرار گیرند. این دسته‌بندی نشان می‌دهد که نیازهای کاربردی تنها یکی از انواع نیازها هستند و باید در کنار سایر نیازها مورد توجه قرار گیرند.
- برای پاسخگویی به این نیازها، باید نظام نیازهای ناظر به سبک زندگی را استخراج کرده و الزاماتی که باید مدیریت شوند را مشخص کرد. این فرآیند، نیازمند تربیت انسان‌هایی است که قادر به پاسخگویی به نیازهای عینی جامعه باشند.
- ایجاد تعادل بین مباحث بنیادین و کاربردی ضروری است و نباید صرفاً بر نیازهای کاربردی اجتماعی تمرکز کرد و مباحث بنیادی و انتزاعی را تعطیل کرد. این دیدگاه تأکید دارد که توسعه علوم اسلامی نیازمند توجه همزمان به هر دو جنبه نظری و عملی است.
- مباحث کاربردی باید در خدمت توسعه قرار گیرد و زندگی مؤمنانه را در راستای اهداف متعالی اسلام هدایت کند، با دیدگاهی درست به نیازهای دنیوی و اخروی. این هدف نشان می‌دهد که کاربردی‌سازی علوم اسلامی باید با ارزش‌ها و اهداف اسلامی هماهنگ باشد.
نقش حلقه‌های واسطه در تولید و کاربردی‌سازی دانش
- باید با ایجاد حلقه‌های واسطه، به تولید دانش پرداخت تا افراد بتوانند به چند بند آیین‌نامه آموزشی و تربیتی نهاد تبدیل شوند. این حلقه‌ها می‌توانند شامل پژوهشگران، اساتید، و فعالان اجتماعی باشند.
- پژوهش‌ها به دلیل اینکه به زبانی تبدیل نشده‌اند که بتوانند به قانون تبدیل شوند، به کاربردی‌سازی نمی‌رسند. این مسئله نشان‌دهنده نیاز به ایجاد سازوکارهایی برای ترجمه پژوهش‌ها به سیاست‌ها و قوانین است.
لزوم گشودن فضای دانشی بدون نیاز به اثبات نیاز واقعی
- برای کاوش در فضای دانشی، وجود یک برنامه پژوهشی معقول و منطقی کافی است و نیازی به اثبات نیاز واقعی یک موضوع نیست. این دیدگاه تأکید دارد که باید به پژوهشگران اجازه داد تا به دنبال ایده‌های جدید باشند، حتی اگر کاربرد فوری آنها مشخص نباشد.
- در بازار علم، باید اجازه داد که با هرگونه منظرگرایی یا تئوری خاصی دخالت ندارد. این به این معنی است که نباید پژوهشگران را محدود به یک دیدگاه خاص کرد، بلکه باید به آنها اجازه داد تا از دیدگاه‌های مختلف به مسائل نگاه کنند.
مطالعه توسعه دانش
- خروجی دانش باید راهکارهایی برای گذار از وضعیت موجود به وضعیت مطلوب باشد. این راهکارها می‌توانند شامل سیاست‌ها، قوانین، برنامه‌های آموزشی، و راهکارهای اجتماعی باشند.
- اولویت با مطالعاتی است که به توسعه و گسترش خود دانش کمک کند. این نشان می‌دهد که توسعه دانش باید در خدمت توسعه جامعه قرار گیرد.
- در این راستا، به مدل نیازها بر پایه ساخت و ساز توجه می‌شود و چه نیازهای خرد و چه نیازهای کلان برای فضای تمدنی، توسعه و توانمندی شکل می‌گیرد.
- الگوهای نظریه یابی، نیازسنجی، نهادها و آسیب‌شناسی در توسعه علوم اسلامی نیز باید مدنظر قرار گیرند.
- با توجه به این موارد، ایجاد نظام آموزشی که بتواند به نیازهای دانش و جامعه پاسخ دهد و همچنین فضایی برای توسعه علمی فراهم آورد، ضروری است. این امر مستلزم توجه به نیازهای کاربردی، ایجاد حلقه‌های واسطه، و گشودن فضای دانشی برای پژوهشگران است.
نتیجه‌گیری و جمع‌بندی
- استاد مقیمی حاجی بر اهمیت شناسایی و مدیریت نیازهای مختلف (بنیادی، راهبردی و کاربردی) در دانش تاکید دارد. از دیدگاه ایشان، هدف اصلی، ایجاد بستری آموزشی و علمی است که بتواند به طور منطقی علم را مدیریت کرده و به نیازهای جامعه پاسخ دهد. این دیدگاه مستلزم ایجاد یک نظام آموزشی است که هم به توسعه دانش و هم به تامین نیازهای عینی و روزمره مردم توجه داشته باشد. ایجاد تعادل بین مباحث بنیادین و کاربردی، ایجاد حلقه‌های واسطه برای تولید و کاربردی‌سازی دانش و گشودن فضایی برای کاوش‌های علمی بدون نیاز به اثبات فوری کاربرد، از جمله راهکارهای پیشنهادی ایشان برای تحقق این هدف است.
- به طور خلاصه، از منظر استاد مقیمی حاجی، درختواره علوم اسلامی باید به گونه‌ای طراحی شود که ضمن حفظ انسجام منطقی و ساختار معرفتی خود، به نیازهای جامعه نیز پاسخ دهد. این امر مستلزم توجه به انواع نیازها (بنیادی، راهبردی و کاربردی)، ایجاد سازوکارهایی برای ترجمه پژوهش‌ها به سیاست‌ها و قوانین، و حمایت از پژوهشگرانی است که به دنبال ایده‌های جدید و کاربردی هستند. برای تحقق این هدف، مشارکت فعالانه صاحب‌نظران، سیاست‌گذاران و فعالان جامعه در فرآیند طراحی درختواره علوم اسلامی ضروری است.
