گزیده ویدئویی از سخنان استاد هادی صادقی (معاون فرهنگی رئیس قوه قضائیه) در سومین هم‌اندیشی .اصحاب علوم اسلامی با عنوان «روش‌شناسی علوم اسلامی» تقدیم نگاهتان می‌شود
نکات و ایده‌های اصلی
استاد صادقی، ضمن تقسیم‌بندی کلی روش‌های علمی، به تفکیک سطوح مختلف روش و همچنین تمایز میان علوم مختلف و لزوم توجه به روش‌های متناسب با هر حوزه تاکید می‌کند. استاد به طور ویژه روش‌شناسی فقه را با سایر علوم انسانی و نیز علم اخلاق مقایسه می‌کنند و بر این نکته تأکید دارند که روش اجتهادی در استنباط مسائل دینی و اخلاقی از اهمیت بنیادین برخوردار است.
سطوح مختلف روش‌شناسی
- روش‌های علوم به چهار صورت تقسیم‌بندی می‌شود: روش عقلی، نقلی، تاریخی و شهودی.
- روش شهودی به دلیل شخصی بودن و عدم امکان تسری بین‌الاذهانی، به عنوان یک روش اصلی مورد اجماع نمی‌باشد و بر سه روش اصلی عقلی، نقلی و تاریخی تمرکز می‌شود.
- نکته مهم این است که این سه روش اصلی، خود دارای تقسیمات و شاخه‌های متعددی هستند. به عنوان مثال، روش عقلی در منطق، ریاضیات و فلسفه، اگرچه در اصل روش قیاسی متحد است، اما در فروع و جزئیات متفاوت است.
- در سطح سوم، زیرشاخه‌های هر روش بررسی می‌شود؛ مثلاً در روش منطقی، انواع سیستم‌های ارزشی (دومقداری، چندمقداری) و تفاوت‌های بین سیستم‌های منطقی مانند S1 تا S5 مطرح می‌شود. سطح چهارم به ابزارها و فنون می‌پردازد که محل اصلی نوآوری‌هاست، مانند کاربرد هوش مصنوعی در اجتهاد که می‌تواند ضمن حفظ اصول روش‌شناختی، به توسعه و تسریع آن بینجامد.
تمایز میان علوم و روش‌های آنها
- تشخیص مرز بین فقه و علوم انسانی (مانند اقتصاد و جامعه‌شناسی) و نیز علوم اجتماعی، سیاسی و اقتصادی اهمیت دارد، چرا که گاهی این حوزه‌ها با هم اشتباه گرفته می‌شوند. مقایسه فقه با حقوق مدرن غرب نشان می‌دهد که بخش حقوقی فقه توسعه‌یافته و شبیه حقوق عمل می‌کند. حقوق به بایدها و نبایدها می‌پردازد، در حالی که اقتصاد به تحلیل وضع موجود و پیش‌بینی آینده محدود می‌شود.
روش‌شناسی فقه و ارتباط آن با علم اخلاق
- برای داشتن اخلاق اسلامی، حتماً باید از روش اجتهادی فقه با توسعه‌ای که پیدا خواهد کرد استفاده کرد و نباید در روش‌های موجود متوقف شد.
- روش فلسفی (که از یونان وارد جهان اسلام شده و علما سعی در اسلامی‌سازی آن داشته‌اند) به عنوان چهارچوب اصلی اخلاق اسلامی در نظر گرفته می‌شود. لذا اگر روش استنباط مسائل اخلاقی از متن دین اجتهادی نباشد، مبنای استناد به آن زیر سوال می‌رود.
تکامل روش‌ها و نقش عقلانیت
- روش‌ها معمولاً تعبدی نیستند، اگرچه در علم اصول و فقه، برخی از آنها را به شیوه تعبدی بررسی کرده‌اند. بنابراین، عمده مباحث روش‌شناختی در اصول فقه (مانند حجیت خبر واحد) بر پایه عقلانیتِ حاکم بر معرفت‌شناسی و روش‌شناسی استوار است.
- در نتیجه روش‌ها می‌توانند در همه سطوح خود تکامل پیدا کنند و این تکامل می‌تواند کاملاً عقلانی یا احیاناً عرفی و با شرایط قابل قبول و حجیت باشد.
نکات کلیدی
- روش‌شناسی علوم دارای سطوح مختلفی است که از تقسیم‌بندی‌های کلان تا فنون و ابزارهای جزئی را شامل می‌شود.
- تمایز میان علوم مختلف و روش‌های متناسب با هر حوزه ضروری است و نباید حوزه‌ها با یکدیگر خلط شوند.
- علم فقه و علم اخلاق دارای وحدت روشی در استنباط مسائل از متون دینی هستند و روش اجتهادی با توسعه، مبنای اصلی اخلاق اسلامی است.
- روش‌های علمی معمولاً تعبدی نیستند و بر پایه عقلانیت استوار بوده و قابلیت تکامل در همه سطوح را دارند.
جمع‌بندی دیدگاه استاد صادقی
استاد صادقی اشاره کردند که با تمرکز ویژه بر حوزه علوم دینی، بر لزوم بهره‌گیری از روش اجتهادی توسعه‌یافته در فهم و استنباط مسائل فقهی و اخلاقی تأکید کردند. در نتیجه روش‌های علمی بر پایه عقلانیت بنا شده و همواره در معرض تکامل هستند. استفاده از فنون و ابزارهای نوین نیز می‌تواند نقش مهمی در توسعه و کارآمدی روش‌های علمی ایفا کند.